'ज्याला आपण गुलाब म्हणतो किंवा इतर कोणत्याही नावाने सुद्धा त्या फुलाचा वास तितकाच गोड असेल.' ही इ.स. १५९१ ते १५९६ दरम्यान लिहिल्या गेलेल्या विल्यम शेक्सपियरच्या रोमिओ आणि ज्युलिएट नाटकातील एक ओळ आहे. ज्युलिएट हे रोमियोला सांगताना पुढं म्हणते की नावात काय आहे? नावं ही फक्त एक परंपरा आहे आणि त्याला काहीही अर्थ नाही. पुढं ती रोमिओला असंही म्हणते की ती व्यक्तीवर प्रेम करते, त्याचं नाव किंवा त्याच्या कुटुंबावर नाही.
नाटकाच्या अनुशंगानं हे सर्व ठीक आहे पण व्यवहारी जगात खरंच असं असतं का? तर मुळीच नाही. हे नाटक लिहिल्यानंतर जवळजवळ पन्नास वर्षांनी म्हणजे शिवकाळात देखील कित्येक किल्ल्यांची नावं बदललेली आपल्याला पहायला मिळतं. एकट्या रायगडाची पंधरा नावं ऐतिहासिक साधनांत मिळतात. एवढंच काय तर सिंहगडाचीही पाचसहा नावं आहेत.
अठराव्या शतकात गडाची जबाबदारी त्र्यंबक शिवदेव व सिधोजी जाधव यांच्यावर होती. त्यांनी दाद न दिल्यानं शेवटी सोमाजी विश्वनाथ पुरंदरे यांच्या मदतीनं राजकारण करून म्हणजे पन्नास हजार रूपये लाच देऊन शेवटी १४ एप्रिल १७०३ मध्ये सिंहगड ताब्यात घ्यावा लागला आणि त्याचं सिंहगड हे नाव बदलून 'बक्षिंदाबक्ष' म्हणजे देवाची देणगी असं ठेवलं गेलं. गड ताब्यात आल्यावर लगेचच म्हणजे १८ एप्रिल रोजी स्वतः औरंगजेब पालखीत बसून किल्ला बघायला आला. अर्थात नंतरच्या काळात बक्षिंदाबक्ष हे नाव रूढ झालं नाही हा भाग वेगळा पण गडाचं नाव मात्र गड ताब्यात आल्यावर लगोलग बदललं गेलं.
आज आपण एकविसाव्या शतकात असून देखील आपल्याला नावं बदलली जात असल्याचं दिसून येतंय. इंडीयाचं भारत झालं, अलाहाबादचं प्रयागराज झालं, गुलबर्गाचं कलबुर्गी झालं, विजापूरचं विजयपूर झालं, होशंगाबादचं नर्मदापुरम झालं, इतकंच काय तर औरंगाबादचं छत्रपती संभाजीनगर, उस्मानाबादचं धाराशिव आणि अहमदनगरचं अहिल्यानगर सुद्धा झालं. शिवकाळात, मोगलाईतच नाही तर एकविसाव्या शतकात देखील मुद्दाम नावं बदलली जात आहेत. काय कारण असेल बरं अशी नावं बदलण्यामागचं? चला तर जाणून घेऊया...
जेव्हा कोणीही एखादा आक्रमक लढाई जिंकल्यानंतर एखाद्या राष्ट्राचा ताबा घेतो तेव्हा लढाई जिंकलेली कोणतीही विजयी शक्ती ते राष्ट्र ताब्यात घेते आणि सर्वप्रथम त्याचं नाव बदलते. तिथल्या पराभूत समाजाचं मानसिक खच्चीकरण करण्याची किंवा मनोधैर्य ढासळवण्याची ती एक चाल असते. बदललेल्या नावामुळं तुम्ही पारतंत्र्यात आहात याचा पगडा तिथल्या समाजमनावर कायम रहावा हेच यामागचं महत्वाचं कारण आहे. Human Psychology म्हणजेच मानसशास्त्रात याला वर्चस्ववादाचं किंवा गुलाम बनवण्याचं एक तंत्र असं म्हटलं जातं. मी विजयी आहे आणि माझ्याकडं माझी परंपरा आहे, माझ्याकडं माझी संस्कृती आहे आणि माझ्याकडं माझं असं तुम्हाला देण्यासाठी अर्थपूर्ण नावही आहे. तुम्ही आता पराजीत असल्यामुळं तुमच्याकडे मात्र आता काहीच शिल्लक नाही. ना परंपरा, ना संस्कृती आणि ना स्वतःचं नाव. तुम्ही पराभूत आहात याची जाणीव तुम्हाला पदोपदी होत रहावी यासाठी नावं बदलली जातात. तुम्हाला dominate केल्यावर तुम्हाला तुमच्या पूर्वजांच्या पराक्रमाची आठवण होऊन तुम्ही त्यापासून कधीच प्रेरणा घेऊ नये हाच त्यामागचा अंतीम उद्देश्य असतो. नंतरच्या काळात ब्रिटीशांनी गडकिल्ल्यांवर जाण्याचे मार्ग तोडले याचंही मुख्य कारण हेच आहे.
आफ्रिकन-अमेरिकन इतिहासावर एकदा नजर टाकली तर असं पहायला मिळतं की जेव्हा आफ्रिकन लोकांना बंदरावर आणलं गेलं तेव्हा प्रथम त्यांची नावं बदलली गेली. त्यांचं जे काही आफ्रिकन नाव होतं ते काढून घेतलं गेलं आणि त्यांना मूर्ख अशी नावं दिली गेली.
एवढा लेखनप्रपंच करण्याचं कारण इतकंच की आजच्या तारखेला शासकीय पातळीवर नाव बदलल्यानंतर विल्यम शेक्सपिअरसारखा जर कुणी आपल्याला हे फक्त राजकारण आहे आणि ‘नावात काय आहे’ असा प्रश्न केला तर आज त्याला असा प्रतिप्रश्न करायची वेळ आली आहे की 'नावात काय नाही?'
माझ्यामते नावातच सर्व काही आहे. आजकाल नाव बदलण्यामागचं होणारं राजकारण थोडं बाजूला ठेवलं तर पूर्वीच्या म्लेंच्छ किंवा आंग्ल आक्रमकांनी बदललेल्या प्रत्येक नावात आज बदल करून आपण आपलं मूळ हिंदूबहूल नाव ठेवायला हवं. खरंतर शासकीय पातळीवर नाव बदलण्यासाठीची प्रक्रिया काहीशी क्लिष्ट अशी आहे पण या गोष्टी मनात आणल्या सहजशक्य आहेत पण त्यासाठी नाव बदलण्यामागं असणारं प्रयोजन समजून घेऊन ते बदलण्याची इच्छाशक्ती असणारं नेतृत्व मात्र हवं. शासकीय पातळीवर जेव्हा नाव बदलेल तेव्हा बदलेल पण आपण मूळच्या हिंदू राष्ट्राचे नागरीक म्हणून आपल्या पातळीवर नेहमी बोलताना ज्यातून आपली परंपरा, आपली संस्कृती प्रगट होत असेल अशा नावांचा उल्लेख नेहमीच करायला हवा. आपली परंपरा, आपली संस्कृती पुन्हा यायला काहीसा वेळ लागेल खरा पण आपल्याच अखंडीत प्रयत्नातूनच ती येऊ शकते हे मात्र नक्की.
त्यामुळं अखेरच्या यादवांच्या हिंदू साम्राज्याचं मुहम्मद बिन तुघलकानं ठेवलेलं 'दौलत-ए-आबाद' हे नाव म्हणायचं की रामदेवरायाचं 'देवगिरी?' याचं उत्तर मात्र आपलं आपल्यालाच शोधायचं आहे.
बहुत काय लिहिणें? आपण सुज्ञ असा॥
लेखनसीमा॥
दिलीप वाटवे...
