१) "मणीमहेश कैलास" -
🚩 अंतरे -
चंबा ते भरमौर - ६५ किमी रस्ता
भरमौर ते हडसर - १३ किमी रस्ता
हडसर ते धनछो - ०६ किमी चाल
धनछो ते सुंदरासी - ०५ किमी चाल
सुंदरासी ते गौरीकुंड - ०१ किमी चाल
गौरीकुंड ते मणीमहेश कुंड - ०१ किमी चाल
🚩 कसे पोहोचाल? -
🚩 अ) विमानमार्गे - मणीमहेश यात्रेला विमानाने पोहोचायचं असेल तर सर्वात जवळचा विमानतळ गग्गल कांगडा हा आहे. हा विमानतळ भरमौरपासून १७५ किलोमीटर अंतरावर आहे. या विमानतळावर फारच कमी विमानं उतरत असल्यामुळं अमृतसर किंवा चंदिगड विमानतळावरूनही इथं येता येतं. अमृतसर विमानतळापासून भरमौर २८८ किलोमीटर आहे तर चंदिगड विमानतळापासून भरमौर ४२१ किलोमीटर आहे.
🚩 आ) रेल्वेमार्गे - मणीमहेश यात्रेसाठी सर्वात जवळचं रेल्वेस्टेशन पठाणकोट आहे. पठाणकोटपासून भरमौर १६० किलोमीटर आहे.
🚩 इ) रस्तामार्गे - पठाणकोट, धर्मशाला आणि डलहौसी इथून भरमौरसाठी HRTC म्हणजेच Himachal Pradesh Transport Corporation ची बससेवा उपलब्ध आहे. पठाणकोटपासून संध्याकाळी ०५.१५ वाजता सुटणारी हिमाचल पथ परिवहन निगमची ऑर्डीनरी प्रकारची बस रात्री १०.३० वाजता जिल्हा मुख्यालय असलेल्या चंबापर्यंत इथं पोहोचते. ३९ आसनक्षमता असलेल्या या बसचं तिकीट फक्त २६५/- रूपये इतकं आहे. या बसचं आगाऊ आरक्षण HRTC च्या Online Booking सेवेद्वारे करता येतं. चंबापासून भरमौरपर्यंत HRTC च्या स्थानिक बससेवेसोबतच खाजगी जीपचा पर्याय देखील उपलब्ध आहे. भरमौरपासून पायथ्याच्या हडसर किंवा पायी यात्रा सुरू करण्याच्या ठिकाणापर्यंत मात्र खाजगी वाहनानेच प्रवास करावा लागतो.
मणीमहेश कैलासाची यात्रा दोन प्रकाराने करतात. पहिली हडसर गावापासून मणीमहेश कैलासाच्या पायथ्याशी असलेल्या मणीमहेश झीलपर्यंत तर दुसरी हडसरपासून हडसरपर्यंत परिक्रमा करून. दोन्हीपैकी कोणत्याही प्रकारे यात्रा करायची असेल तरीसुद्धा भरमौर इथं असलेल्या भरमाणी देवीचं दर्शन घेऊनच यात्रा सुरू करता येते अशी स्थानिक मान्यता आहे. भरमौर हे तिथं असणार्‍या प्राचीन मंदिरांसाठी प्रसिद्ध आहे. तिथं असलेल्या ८४ मंदिरांच्या समूहाला एकत्रितपणे 'चौरासी' असं म्हणतात. भरमौर इथं गेल्यावर आवर्जून पहावं असं हे स्थान आहे. स्थानिक लोककथेनुसार भरमौर हे भगवान शिवाचं स्थान मानलं जातं. हे मंदीर संकुल अंदाजे सहाव्या शतकात भरमौरच्या निसर्गरम्य पार्श्वभूमीवर बांधलं गेलं. गेल्या काही वर्षांत बहुतेक मंदिरांची किरकोळ दुरुस्ती करण्यात आली आहे. चौरासी मंदिर संकुलात पुढील काही महत्वाची मंदीरं आपल्याला पहायला मिळतात.
🚩 मणीमहेश मंदीर -
चौरासी मंदिर संकुलाच्या मध्यभागी एका विशाल शिवलिंगाने स्थित भगवान मणीमहेशचे शिखर शैलीतील मंदिर आहे. या मंदीराची आख्यायिका अशी सांगितली जाते की कुरुक्षेत्रापासून मणीमहेश झील इथं प्रवास करणाऱ्या ८४ सिद्धपुरूषांचा एक गट सध्याच्या मंदीरांपाशी थांबला होता. सिद्धपुरूषांना भरमौरच्या एकांतता, शांतता आणि सौंदर्याची इतकी भुरळ पडली आणि ते इथंच ध्यानात एकरूप झाले.
🚩 गणपती मंदीर -
हे गणपती मंदीर संकुलाच्या अगदी प्रवेशद्वारापाशी आहे. असं मानलं जातं की किराच्या भरमौरवरील आक्रमणादरम्यान गणपती मंदिराला आग लावण्यात आली होती आणि मूर्तीचे पाय विद्रूप करण्यात आले होते. आज आपण पाहिलं तर गणपतीची पूर्ण आकाराची कांस्य मूर्ती आहे पण त्याचे दोन्ही पाय मात्र गहाळ झालेले आहेत.
🚩 धर्मराज मंदीर -
चौरासी मंदीर संकुलाच्या उत्तरेकडील कोपऱ्यावर असलेलं मंदिर हे धर्मेश्वर महादेवाचं आहे. 'अंतिम न्यायाचे देव' अशा या धर्मराज यांच्या मंदीराला स्थानिक लोक धाई-पोडी म्हणजेच 'अडीच पावलं' असं म्हणतात. स्थानिकांमध्ये अशी श्रद्धा आहे की शरीरातून निघून जाणाऱ्या प्रत्येक आत्म्याला या मंदिरासमोर उभं राहून मंदिरातून पुढील प्रवास करण्यासाठी आणि मृत्यूनंतर शिवलोकात राहण्यासाठी धर्मराज यांची अंतिम परवानगी घ्यावी लागते.
🚩 लक्षणा देवी मंदीर -
संकुलातील मध्यभागात वसलेलं आणि समुहात असलेल्या सर्व ८४ मंदिरांपैकी सर्वात जुनं मानलं जाणारं हे मंदिर महिषासुरमर्दिनी देवीच्या रूपाने स्थित आहे. राजा मेरुवर्मनने बांधलेलं हे मंदिर गेबल्ड पेंडंट छताच्या मंदिरांचा एक उत्कृष्ट नमुना आहे. हे मंदीर उत्तराभिमुख आहे. मंदीराला आयताकृती गर्भगृह आहे ज्याच्या समोर एक लांबलचक त्रिकोणी मंडप आहे. मंडपासमोर दोन मोठे खांब आहेत. मंडपाचे खांब, छत आणि त्यापुढं असलेल्या लाकडी दरवाज्यांवर गेबल्ड ट्रेफोइल कमान आहे. या कमानीवर गरुडावर आरूढ असलेली बारा सशस्त्र विष्णूंची मुर्ती आहे. गर्भगृहात लक्षणा देवी असं नाव असलेली महिषमर्दिनीची कांस्य मूर्ती आहे. दरवाज्याची पट्टी कलात्मक कोरीवकाम आणि वेलबुट्टीच्या नक्षीने सजवलेली आहे. मंदीराचं बांधकाम सहाव्या शतकातील असल्यामुळं भारतीय पुरातत्व सर्वेक्षणाने हे मंदीर संरक्षित स्मारक म्हणून घोषित केलं आहे.
स्थानिक आख्यायिकेनुसार भरमाणी देवीमुळं ब्रह्मपुरा या गावाचं नाव भरमौर असं पडलं. भगवान शिव जेव्हा मणीमहेश इथं गेले तेव्हा त्यांनी भरमाणी देवीला वरदान दिलं की मणीमहेशच्या तीर्थयात्रेला जाणाऱ्या सर्व व्यक्तींनी आधी भरमाणी मंदीरात असलेल्या पवित्र तलावात स्नान करावं आणि मग यात्रेला सुरूवात करावी. आणखी एक आख्यायिकेनुसार आधी भरमाणी देवी भरमौरच्या चौरासी मंदिर संकुलात राहत होती पण जेव्हा भगवान शिव पहिल्यांदा भरमौरमध्ये प्रकट झाले तेव्हा देवीनं तिचं स्थान भरमौर जवळच्या डोंगराच्या माथ्यावर हलवलं. त्यावेळी भगवान शिव यांनी भरमाणी देवीला वरदान दिलं की मणीमहेशच्या यात्रेला जाणाऱ्या सर्व व्यक्तींनी आधी भरमाणी मंदीरातल्या तलावात स्नान करावं आणि जर असं झालं नाही तर यात्रेकरूंची यात्रा भगवान शिवाला मान्य होणार नाही. तेव्हापासून मणिमहेशची यात्रा सुरू करण्यापूर्वी भरमाणी देवीचं दर्शन घ्यावं अशी सामान्य धारणा आहे.
🚩 कोणत्या प्रकारे मणीमहेशची यात्रा करता येते ते पाहू...
🚩 प्रकार पहिला -
🚩 हडसर ते मणीमहेश झील -
ही दर्शन यात्रा करताना पायथ्याच्या हडसर गावातून मणीमहेश तलाव गाठण्यासाठी एकूण तीन पर्याय उपलब्ध आहेत. पहिला २६ किलोमीटर चालत, दुसरा चालण्याच्याच मार्गाने पण खच्चरनी तर तिसरा हेलीकॉप्टरनी गौरीकुंडपर्यंत आणि तिथून पुढं एक किलोमीटर चालत मणीमहेश झीलपर्यंत जाता येतं. हेलीकॉप्टरचं आरक्षण भरमौर किंवा चंबा इथून केलं जातं. याचं भाडं प्रतिव्यक्ती ८०००/- रुपयांपासून पुढं सुरू होतं. ही हेलीकॉप्टर सेवा चांगल्या वातावरणावर अवलंबून असते. हडसर ते मणीमहेश झील दरम्यानच्या वाटेत धनछो, सुंदरासी, गौरीकुंड आणि सरतेशेवटी मणीमहेश कुंड अशी ठिकाणं आहेत. या प्रत्येक ठिकाणी यात्राकाळात निवास आणि जेवणाखाण्याच्या सोयीसाठी लंघर लागलेले असतातच त्याशिवाय वाजवी दरात खाजगी तंबूसुद्धा उपलब्ध असतात.
🚩 प्रकार दुसरा -
🚩 हडसर, कुगती, मणीमहेश झील ते हडसर परिक्रमा -
प्रदक्षिणा आणि परिक्रमा या दोन्ही शब्दांचा अर्थ वळसा घालणे असा जरी असला तरी त्यात किंचित फरक आहे. प्रदक्षिणा म्हणजे देवतेच्या मूर्ती किंवा मंदिराभोवती जवळून वळसा घालणे. प्रदक्षिणेचा एक साधा मंत्र तीका घालावी याचा अर्थ स्पष्ट करतो.
यानि कानि च पापानि जन्मान्तरकृतानि च।
तानि सर्वाणि नश्यन्तु प्रदक्षिण पदे पदे॥
प्रदक्षिणेच्या प्रत्येक पावलावर गेल्या अनेक जन्मांमध्ये केलेली सर्व पापे नष्ट होतात असं समजलं जातं पण ही प्रदक्षिणा...
प्रदक्षिणायां प्रकृष्टेन दाक्षिण्यं कुशलता।
म्हणजेच मूर्ती किंवा मंदिराच्या जवळून घालायची असल्याने त्यासाठी अधिक कौशल्याची आवश्यकता असते. परिक्रमेचं मात्र तसं नाही हे पुढील सुभाषितावरून स्प्ष्ट होईल
परिक्रमणं पादविक्षेपे।
परि उपसर्ग पूर्वक क्रमु पादविक्षेपे +घञ्।
म्हणजेच परिक्रमेत देवतेच्या जन्मस्थानाचं, लीलास्थळाचं, आजूबजूला असलेल्या देवीदेवतांचं दर्शन घेण्यासाठी जास्तीत जास्त अंतरावरून प्रदक्षिणा करावी लागते. खरंतर भगवान शिवाला अर्धीच प्रदक्षिणा घालतात याचं कारण असं आहे की शिवलिंगाच्या मागील भागाला म्हणजे जिथं पाणी बाहेर पडतं त्याला 'ब्रह्मसूत्र' असं म्हणतात आणि ते ओलांडणं अयोग्य मानलं जातं. प्रदक्षिणा शब्दाची फोड 'प्र' म्हणजे समोर आणि 'दक्षिणा' म्हणजे उजवी बाजू अशी केलेली आहे. थोडक्यात प्रदक्षिणा घालताना मूर्ती उजव्या हाताला ठेऊन म्हणजे घडाळ्याच्या काट्याच्या दिशेने घालावी लागते म्हणुनच तिला प्रदक्षिणा म्हटलं जातं. प्रदक्षिणेला जसं घडाळ्याच्या काट्याच्या दिशेने घालण्याचं बंधन आहे तसं परिक्रमेसाठी मात्र कुठलंही बंधन नाही त्यामुळं प्रत्येक कैलासाची संपूर्ण गोलाकार परिक्रमा करता येते. ट्रेकिंगच्या भाषेत यालाच सर्कीट ट्रेक असं म्हणतात. या ट्रेकमध्ये खिंडी म्हणजे पासेस असतात आणि त्या ट्रेकला त्या पासच्या नावानी संबोधलं जातं. मणीमहेश कैलासाच्या सर्कीट ट्रेकला 'Jotnu Pass' असं म्हटलं जातं. अर्थात ज्याप्रमाणे...
आकाशात् पतितं तोयं यथा गच्छति सागरम्।
सर्वदेवनमस्कार: केशवं प्रति गच्छति॥
...म्हणजे आकाशातून पडलेलं पाणी जसं शेवटी समुद्रालाच जाऊन मिळतं त्याचप्रमाणे प्रदक्षिणा असो, परिक्रमा असो किंवा सर्कीट ट्रेक हेतू मात्र एकच आणि तो म्हणजे 'आत्मिक समाधान.' यात्रा करताना ती परिक्रमा करूनही केली जाते म्हणूनच हा लेखनप्रपंच.
मणीमहेशाची परिक्रमा हडसरपासून सुरू होते. हडसरनंतरचं गाव कुगती. सध्या कुगतीपर्यंत रस्ता झाला असल्यामुळं ते अंतर गाडीने जाता येतं. कुगतीनंतर मात्र चालत कार्तिकस्वामी मंदीर, दालोतू छावणी, पढर गोथ, अलया बेस कँप, जोत्नू पास (१५४५३ फूट), मणीमहेश झील धनछो ते पुन्हा हडसर असे टप्पे पार करावे लागतात. ही परिक्रमा अतिशय खडतर अशी आहे.
🚩 कधी जाल?
हिंदू कालगणनेनुसार दरवर्षी भाद्रपद महिन्यात कृष्ण जन्माष्टमी ते राधाष्टमी म्हणजेच दुर्गाष्टमी या महिन्याभराच्या काळातील पौर्णिमा आणि अमावस्येच्या दिवशी मणीमहेश तलावावर एक विशाल जत्रा आयोजित केली जाते, जी पुढं सलग सात दिवस चालते. हीलाच मणीमहेश यात्रा असं म्हटलं जातं. ही २६ किलोमीटरची यात्रा काही भाविक अनवाणी पायांनीही करतात. या यात्रेमध्ये यात्रेकरूंनी नेलेली काठी जिला 'पवित्र छरी' म्हटलं जातं ती घेऊन जाताना भाविक भजन म्हणत जातात. यात्राकाळात भगवान शंकर या ठिकाणी वास्तव्य करून असतात अशी भाविकांची श्रद्धा आहे. भगवान शिवाला समर्पित या यात्रेत संपूर्ण भारतातून हजारो, लाखो भाविक पवित्र तलावात स्नान करण्यासाठी येतात.
भरमौरपासून ०४ किमी अंतरावर असलेल्या भरमाणी देवी कुंडात स्नान आणि नंतर दर्शन घेऊन मणीमहेश यात्रा सुरू केली जाते तर शेवटी मणीमहेश तलावात स्नान करून मणीमहेशाचं दर्शन घेतल्यानंतरच मणीमहेश यात्रा पूर्ण झाली असं समजलं जातं. भरमाणी देवी मंदिरात पोहोचल्यानंतर यात्री मोठ्या आस्थेने शिव–पार्वतींची उपासना, पूजा करून आपली यात्रा सुखरूप पार पडावी यासाठी महादेवाला साकडं घालतात.
🚩 यात्रा आयोजन -
मणीमहेश यात्रा समिती आणि स्थानिक प्रशासन एकत्रितपणे या यात्रेचं आजोजन करतं त्यामुळं मणीमहेश यात्रा समितीतर्फे जिल्हा मुख्यालय असलेल्या चंबापासून मणीमहेशकडे जाऊ लागलं की यात्राकाळात भरपूर लंघर लागलेले दिसून येतात. या सर्व लंघरमध्ये जेवणाखाण्याची आणि निवासाची मोफत सोय होते. यात्राकाळात जेवणाखाण्याची आणि निवासाची सेवा देणार्‍या खाजगी तंबूमालकांचे दर सर्वसामान्यांना परवडतील असे निश्चित करण्याचं कामही हीच मणीमहेश यात्रा समिती करते. यात्राकाळात हडसरपासून मणीमहेशपर्यंतच्या यात्रामार्गावर प्रशासनातर्फे पोलिस सुरक्षेसोबतच वैद्यकीय आणि बचाव पथकाची सेवा देखील पुरवली जाते. एकूणच स्थनिक ग्रामस्थ, मणीमहेश यात्रा समिती आणि स्थानिक प्रशासन एकत्रितपणे ही यात्रा निर्विघ्नपणे पार पडण्यासाठी परिश्रम घेतात.
दर्शन घेणार्‍या यात्रींचा डेटा किंवा त्यांची माहिती असावी, यात्रेत गर्दी होऊ नये आणि दररोज दर्शन घेणार्‍या यात्रेकरूंची संख्या मर्यादित असावी यासाठी प्रशासनाकडं ऑनलाईन नोंदणी/पंजीकरण करावं लागतं. चंबा जिल्हा प्रशासनाच्या अधिकृत वेबसाईटवर त्याचा धागा दिलेला असतो. आवश्यक कागदपत्रं आणि शुल्क भरून नोंदणी/पंजीकरण करता येतं. अतिशय सोप्या असलेल्या या प्रक्रियेची सुरूवात यात्रा सुरू होण्याच्या साधारण दिड महिना अगोदर होते. आधार कार्ड आणि वैद्यकिय प्रमाणपत्र दिलेल्या धाग्यावर अपलोड करून नाममात्र शुल्क भरलं की ही प्रक्रिया पूर्ण होते.
Shri Manimahesh Yatra Trust च्या https://www.manimaheshyatra.hp.gov.in या संकेतस्थळावर जाऊन त्या त्या वर्षीचं Registratoin करता येतं. २०२५ सालची नोंदणी प्रक्रिया 'Manimahesh Yatra Registratoin 2025' अशा नावाची असेल. या संकेतस्थळावर जाऊन स्वतःचा खालील तपशील भरावा लागतो.
1) Name
2) Fathers Name
3) Date of birth
4) Mobile number
5) Gender
6) Nationality
7) State
8) District
9) Address
10) Reporting Date at Base Camp
11) Name of Emergency contact
12) Contact No. in case of Emergency.
13) Blood Group
14) Email
15) ID Type
16) ID Number
17) Photo ID (Max size 2Mb) (jpg,png,jpeg,pdf)
18) Medical certificate (Max size 2Mb) (jpg,png,jpeg,pdf)
19) Do you wish to donate?
इतका तपशील भरल्यानंतर 'I hereby confirm that all information provided above is correct to the best of my knowledge.' असं Self Declaration देऊन नाममात्र शुल्क भरावं लागतं. Registration Slip download करून ती प्रत पायथ्याशी असलेल्या छावणीत दाखवावी लागते.
यात्रा काळात इथं प्रचंड गर्दी असते त्यामुळं गर्दीला टाळण्यासाठी किंवा राहण्याजेवणाच्या सोयींच्या आणि एकूणच स्वच्छतेच्या दृष्टीनं ही यात्रा थोडी महाग पडली तरी काही मंडळी ऐन यात्राकाळापूर्वी काही दिवस अगोदरच ही यात्रा करतात.
🚩 धार्मिक महत्त्व -
भारतातील हिमालय पर्वत हे धार्मिक आणि पौराणिकदृष्ट्या एक विलक्षण स्थान मानलं गेलं आहे. भगवान श्रीकृष्णाने अर्जूनाला विश्वरूपदर्शन दाखवताना ‘पर्वतांमध्ये मी हिमालय आहे’ असं म्हटलंय. हा हिमालय पर्वत मूळ गंगेचा उगम आहे, जो हिंदू धर्मात सर्वात पवित्र मानला जातो. पंचकैलास पर्वत देखील सर्व हिमालयातच आहेत. मणीमहेश कैलास शिखराजवळही एका गंगेचा उगम होतो जीला मणिमहेश गंगा असं म्हटलं जातं. ही गंगा सुरवातीला कमलकुंडात उगम पावते आणि पुढं गौरीकुंडात येऊन शेवटी रावी नदीला जाऊन मिळते. हिंदू धर्मात या कुंडांना मानसरोवर तलावाप्रमाणेच धार्मिक महत्त्व आहे. कैलास पर्वताप्रमाणेच मणीमहेशजवळ एक पर्वत आहे ज्याला मणीमहेश कैलास शिखर असं म्हटलं जातं. स्थानिक रहिवाशांच्या मते मणीमहेश कैलास पर्वत त्यांचे कोणत्याही आपत्तीपासून संरक्षण करतो त्यामुळं स्थानिक लोक या संपूर्ण महाकाय पर्वताचीच पूजा करतात.
🚩 आख्यायिका -
हिंदू पौराणिक कथेनुसार, मणीमहेश तलाव हे भगवान शिवाचं निवासस्थान मानलं जातं. आख्यायिका सांगते की भगवान शिवाने याच ठिकाणी तपश्चर्या केली. एका प्रचलित आख्यायिकेनुसार असंही मानलं जातं की शिवाने मणीमहेशची निर्मिती पार्वतीशी विवाह केल्यानंतर केली, ज्याची 'माता गोर्जा' म्हणून पूजा केली जाते. 'मणीमहेश' या शब्दाची व्युत्पत्ती 'शिवाच्या म्हणजेच महेशाच्या मुकुटावरील रत्न अर्थात मणी' दर्शवते. एका स्थानिक आख्यायिकेनुसार या मणीरूपी दागिन्यातून परावर्तित होणारी चंद्रकिरणे मणीमहेश तलावातून स्वच्छ पौर्णिमेच्या रात्री दिसतात जो एक दुर्मिळ प्रसंग आहे असं मानलं जातं.
🚩 जवळची पाहण्याची ठिकाणं -
ही यात्रा करण्यासाठी येताना काही दिवस जादाचे काढून आल्यास जवळपासची बरीच ठिकाणं पाहता येतात. यात डलहौसी, खज्जियार, अमृतसर इथलं सुवर्णमंदिर आणि जालियनवाला बाग, अटारी बॉर्डर, कर्तारपूर कॅरिडॉर वगैरे पाहता येतं. या यात्रेला जोडूनच कटर्‍याच्या वैष्णोदेवीचं सुद्धा दर्शन घेता येतं. अर्थात उपलब्ध वेळेनुसार प्रत्येकजण आपला स्वतःचा कार्यक्रम ठरवू शकतो.
॥ ॐ नमः पार्वती पतये हर हर महादेव ॥
रवींदु दावानल पूर्ण भाळीं।
स्वतेज नेत्रीं तिमिरौघ जाळी॥
ब्रह्मांडधीशा मदनांतकारी।
तुजवीण शंभो मज कोण तारी॥
🚩 फोटो सौजन्य -
लेखनसीमा ॥ लोभ असावा ॥
.jpg)
