दिवस पहिला "मोहिम बागलाणची"

"मोहिम बागलाणची"

दिवस पहिला

'मुल्हेर, मोरागड, हरगड'

       महाराष्ट्रातल्या पश्चिम घाटाची म्हणजेच आपल्या सह्याद्रीची मुख्य रांग नाशिक जिल्ह्यातल्या बागलाण तालुक्यापासून सुरु होऊन कोल्हापूर जिल्ह्यातल्या चंदगड तालुक्यातल्या पारगडापाशी संपते. या मुख्य रांगेच्या उत्तरेकडे असणार्‍या बागलाण तालुक्यात सेलबारी आणि डोलबारी नावांच्या दोन उपरांगांवर महाराष्ट्रातील उंचच उंच आणि चढाईस दमवणारे असे काही किल्ले आहेत. त्या भागात अहिराणी भाषा बोलली जाते. अहिराणीत बारी म्हणजे डोंगररांग ओलांडणारी वाट किंवा खिंड. बारीचा दुसरा अर्थ सांगायचा झाला तर 'बारी' म्हणजे रांग. काळाच्या ओघात मुळच्या 'शैलबारी' आणि 'डौलबारी' अशा सुंदर नावात बदल होऊन बहुधा सेलबारी आणि डोलबारी असं नामकरण झालं असावं. महाराष्ट्रातल्या दुसर्‍या क्रमांकाचं उंच शिखर किंवा पर्वत आणि सर्वात उंच किल्ला असल्याचा मान मिळालेला साल्हेर हा यातल्याच डौलबारी रांगेवर आहे.

       शैलबारी-डौलबारी, सातमाळ-अजिंठा, त्र्यंबक, कळसुबाई, बाळेश्वर, हरिश्चंद्र-बालाघाट वगैरे पूर्वपश्चिम पसरलेल्या उपरांगांना उत्तरेतुन दक्षिणेकडे येणार्‍या वाटेवरच्या तटबंद्याच म्हणावं लागेल कारण उत्तरेतुन दख्खनेत कसंही उतरायचं झालं तरी या रांगा ओलांडूनच यावं लागतं. या रांगांमधे असलेल्या या खिंडी म्हणजे जणू काही त्यांचे दरवाजेच. अशा या तटबंद्यांवर असलेल्या शेलापागोट्यांचा, दरवाज्यांचा पुरेपूर उपयोग छत्रपती शिवाजी महाराजांनी मोगलांविरूध्दच्या लढ्यात करून घेतला. इ.स. १६७० मध्ये दुसर्‍या सुरत लुटीच्यावेळी कांचनखिंडीत झालेलं मराठे-मोगल युद्ध हे त्याचं एक उत्तम उदाहरण सांगता येईल.

       खरं सांगायचं तर ही कांचनखिंड नेमकी कुठे आहे? बहुतेकांच्या मतानुसार कांचन-मंचन किल्ल्यांजवळ ती आहे. पण जर महाराजांना त्या कांचन-मंचन किल्ल्यांजवळच्या कांचनखिंडीतुन जायचं असेल तर प्रथम त्यांना बागलाणात यावं लागेल. बागलाण म्हणजे शैलबारी-डौलबारी रांग आणि सातमाळ अजिंठा दरम्यानचा प्रदेश. थोडक्यात तापी नदीच्या खोर्‍यातला प्रदेश. ही पश्चिमवाहीनी तापी नदी सुरतेजवळ समुद्राला मिळते. म्हणजे जर महाराजांना बागलाणात यायचं असेल तर तापी नदीच्या उत्तरेकडून साल्हेर ते हातगड दरम्यान कोणत्या तरी घाटवाटेने चढून घाटमाथ्यावरच्या बागलाणात यावं लागेल आणि मग कांचन-मंचन किल्ल्यांजवळच्या कांचनखिंडीतुन सिन्नर वगैरे भागातून स्वदेशात यावं लागेल. एकूणच या वाटेवर प्रचंड धोके आहेत. पहिलं तर तापीच्या उत्तरेकडचा आणि संपूर्ण बागलाण भाग मोगलांकडे होता. मोगल सरदार दाऊदखान मागावर सुटला असताना महाराज तापी ओलांडून दक्षिणेकडे जाऊ शकत नव्हते. मराठ्यांकडचं हे नदी ओलांडण्याचं तंत्र पुढे पार पेशव्यांपर्यंत विकसित झालेलं नव्हतं  हे तर सर्वांनाच माहिती आहे. एकूणच हा मार्ग अतिशय लांबचा असून अत्यंत धोकादायक असा असल्याने महाराज हा धोका पत्करतील असं वाटत नाही. त्यांचा पहिला प्रयत्न कमीतकमी अंतराच्या आणि कमीतकमी धोक्याच्या सोप्या मार्गाने स्वमुलूखात पोहोचणं हाच असणार. मग ती वाट कोणती?
       सुरत ते स्वमुलूखाच्या ए़कूण मार्गात 'घाटवाट' ही युद्धशास्त्रानुसार अडचणीची आणि जास्त वेळ लागणारी जागा असल्यामुळं दाऊदखान महाराजांना तिथे कोंडीत पकडण्याचा प्रयत्न करणार तर तिथून लवकरात लवकर माथ्यावर येऊन जवळच्या किल्ल्याचा आश्रय घ्यायचा महाराज प्रयत्न करणारच. त्यामुळे ती घाटवाट कमी अंतराची, कमी अडचणीची आणि gradually चढत जाणारीच असणार. मग ती घाटवाट कोणती?
       महाराज सुरतेहून नवसारी-पलसाणा-वांसडा-गळकुंड-कांचनबारी-बोलकीपाडा-कनाशी-अभोणा-दिंडोरी-नाशिक-पुणे मार्गे राजगडावर आले असावेत असं मला वाटतं कारण या मार्गावर सुध्दा 'कांचनबारी' नावाची एक 'घाटवाट' आहे. साधारणपणे भीमेच्या खोर्‍यात असलेल्या घाटवाटांसारख्या या भागातल्या वाटा ७०० ते ८०० मीटर्स सलग चढाई उतराई असलेल्या आणि कठीण प्रकारच्या नाहीत. मुळातच डांग भागातील कोकणातील गावं ही समुद्र सपाटीपासून २०० ते ३०० मीटर्स उंचीवर आहेत. त्यामुळं सुरतेहून येताना महाराजांसोबत असलेला सरंजाम पाहता सहजपणे येऊ शकेल अशी घाटवाटेची परिस्थिती असायला हवी. ही 'कांचनबारी' घाटवाट महाराजांना हवी तशी म्हणजेच कमी अंतराची, कमी अडचणीची आणि gradually चढत जाणारी आहे. त्यामुळे महाराज याच वाटेने आले असावेत. तसं पाहता ही लढाई वणी-दिंडोरीची लढाई म्हणूनच ओळखली जाते आणि या मैदानावरच्या लढाईनंतरच संपूर्ण बागलाण मराठ्यांनी जिंकून घेतला. त्याचा इतिहास त्याठिकाणी येईलच. असो, तर बरंच विषयांतर झालं.

       तर अशा या सामरिकदृष्ट्या अतिशय महत्त्वाच्या असलेल्या भागातल्या आठदहा किल्ल्यांची डोंगरयात्रा नोव्हेंबर महिन्यात २३ ते २५ अशा तीन दिवसांत आम्ही फाल्कन्सनी नुकतीच पूर्ण केली.

       २२ च्या रात्री म्हणजे गुरूवारी रात्री पुण्याहून निघून, शुक्रवारी मोरागड-मुल्हेर-हरगड, शनिवारी सालोटा-साल्हेर, रविवारी भिलाई-चौल्हेर पाहिल्यानंतर शिल्लक वेळेनुसार घरी येता येता प्रेमगिरी किंवा रामजी पांगेरांचा कण्हेरगड असा भरगच्च कार्यक्रम ठरला होता. भीडू नेहमीचेच असल्यानं तसं काळजीचं कारण नव्हतं पण यावेळी ट्रेक थोडा मोठा असल्यामुळं नियोजनात किंचितसा बदल केला होता. यावेळी पूर्ण ट्रेकमधे एक नवीन गोष्ट आम्ही करणार होतो ती म्हणजे 'स्वयंपाक बनवणं'. आता स्वतःचा स्वयंपाक स्वतः तयार करणं आणि त्या बरोबरच किल्लेही पाहणं याचं गणित जुळवून आणण्यासाठी एकूणच डोंगरयात्रेचा कार्यक्रम थोडासा आवरता घ्यावा लागणार होता. स्वयंपाकासाठी तीन दिवसांचे नाश्ता-जेवणाचे मेनू ठरवणं, त्यासाठी लागणाऱ्या शिध्याची आणि भाजीपाल्याची यादी माहितगाराला विचारुन तयार करणं, ती विकत घेण्याची जबाबदारी सोपवणं, आणलेल्या सर्व शिध्याचे दिवसवार पॅकींग करणं, पुरेशी भांडी सोबत घेणं, गॅस सिलेंडर आणि शेगडीची व्यवस्था करणं आणि हे सगळं करत असतानाच सुरक्षेसाठी कातळारोहणाचं साहित्यही न विसरता सोबत घेणं, यासारख्याच आणि इतरही अनेक महत्वाच्या कामांच्या जबाबदाऱ्या सोपवणं आणि त्या सर्व वेळेत पूर्ण करुन घेणं वगैरे सोपस्कार एकदाचे पार पडले होते. आता एवढी सगळी जय्यत तयारी करुन झाल्यावर मात्र आता सर्वांना ट्रेकला निघण्याचे वेध लागले होते...

       ...आणि तो दिवसही लवकरच उजाडला, ज्याची सर्वजण अगदी आतुरतेने वाट पहात होते. ठरल्याप्रमाणे सगळेजण घरून जेवण करुनच आले होते. ट्रेकसाठी केलेल्या तयारीवर शेवटचा हात फिरवला आणि नेहमीप्रमाणे गाडीची पुजा करुन थेट नारायणगाव गाठलं.

       हल्ली पुण्याहून नाशिक रस्त्यावरच्या ट्रेकची सुरुवात करताना नारायणगावात 'मसाला दुध' पिणं नेहमीचंच झालंय.

       नारायणगावाच्या पुढे नाशिक-आग्रा महामार्गावरच्या सटाणा फाट्यापर्यंतचा रस्ता चारपदरी असल्यामुळं लवकर मुल्हेर गावात पोहचू असं वाटलं होतं पण फाट्या पुढचा रस्ता चांगला असूनही वळणावळणाचा असल्यानं मुल्हेर गावात पोहोचेपर्यंत पार उजाडलं होतं. गावाच्या थोडं पुढे आणि किल्ल्याच्या पायथ्याशी असणार्‍या वस्ती दरम्यान एक छोटासा 'स्वच्छता थांबा' घेऊन ऐन चढाई सुरु होते तिथल्या शेताडीत पोहोचलो. रात्री येतानाच मित्राच्या हॉटेलातुन आणलेली वाटाणा-बटाटा रस्सा भाजी गरम केली आणि पोळीभाजीचा भरपेट नाश्ता केला आणि वर आमच्या ट्रेकचे 'बल्लवाचार्य' अर्जून ननावरे यांच्या हातचा वेलची घातलेला फक्कड चहा प्यायला. आजपासून तीन दिवस आम्ही त्यांच्याच हातचं जेवण करणार होतो आणि त्यांनीच बनवलेलं 'अमृततुल्य' पिणार होतो.

       दुपारच्या जेवणासाठी पुण्याहुनच आणलेल्या परोठे, दही, शेंगाचटणीच्या शिदोर्‍या बांधुन घेतल्या. ट्रेकमधे चहा होणार नव्हता म्हणून मधल्या वेळेसाठी तयार केलेलंच पन्हं घेतलं आणि मुल्हेरमाचीकडे निघालो. वाटेतल्या पडक्या तटबंदी-बुरुजांचे आणि तीन दरवाज्यांचे अवशेष पहात मुल्हेरमाचीवरच्या गणेश तलावापाशी पोहोचलो.

       इथून डावीकडचा छोटासा मोरागड, मधला मुल्हेर आणि उजवीकडं खिंडीपल्याडचा हरगड अगदी स्पष्ट दिसत होते. या तिन्हींमधला मुल्हेर हा खरं म्हणजे मुख्य किल्ला. पण आज्ञापत्रातल्या उल्लेखानुसार "किल्यासमीप दुसरा पर्वत किल्यास मुर्दुई असो नये. कदाचित असला तरी सुरंग लाऊन पाहून गडाचे आहारीं आणावा. सुरंगास असाध्य असला तरी तोहि जागा मोकळा न सोडितां बांधोन मजवूद करावा"(१) अशी नेमकी परिस्थिती इथं असल्यामुळं मुल्हेरच्या बाजूच्या मोरागड आणि हरगडालाही अगदी व्यवस्थितपणे किल्ल्यांचं बांधकाम केलेलं आहे. आज दिवसभरात पहिला मोरागड नंतर मुल्हेर आणि सरतेशेवटी हरगड पाहून साल्हेर गडाच्या पायथ्याशी असलेल्या वाघांब्यात मुक्काम असा एकंदरीत व्यस्त कार्यक्रम ठरला होता. त्यामुळं फारसा वेळ न वाया घालवता डावीकडच्या मोरा किल्ल्याकडे पहिला मोर्चा वळवला. वाटेत वनखात्याने नव्यानेच बांधलेल्या विश्रांतीस्थळात बसून किल्ल्याचा इतिहास जाणून घेतला.

🚩🚩

       बागलाणात बागूलवंशीय राठोडांचं इ.स.१३१० ते १६३८ या कालावधीत राज्य होतं. मुल्हेरगड हा त्यांच्या राजधानीचा किल्ला होता. या राठोड राजांच्याकडून बागलाणचा ताबा मोगलांनी मिळवला. शिवाजीराजांनी जानेवारी १६६४ व ऑक्टोबर १६७० मधील सुरत लुटीकरता सुरतेला जाताना बागलाणमधून जाणार्‍या मार्गाचा अवलंब केला होता. पहिल्या सुरत लुटीच्यावेळी पुण्यापासून सुरतेपर्यंतचा प्रदेश मोगलांकडे होता. दुसर्‍या सुरत लुटीच्यावेळी बागलाणात मोगलांची सत्ता होती. दुसर्‍या सुरत लुटीच्या नंतर परत जाताना पाठलाग करणार्‍या मोगल सैन्याचा राजांनी कांचनाखिंडीत पराभव केला आणि त्यानंतर लगेच बागलाणातील मोहिम उघडली. जानेवारी १६७१ मधील या मोहिमेच्या पहिल्या धडाक्यात साल्हेर किल्ला स्वराज्यात दाखल झाला. त्यानंतर मराठ्यांनी मुल्हेरवर हल्ला केला, पण तो हल्ला किल्ल्यावरील मोगल सरदारानं थोपवून धरला. त्यामुळे मराठ्यांना मुल्हेरचा नाद सोडावा लागला, पण त्याऐवजी चौल्हेर स्वराज्यात सामील करुन घेतला.पुढे ऑक्टोबर १६७१ मधे मोगल सैन्याने साल्हेरला वेढा दिला. तेव्हा राजांनी मोरोपंत व प्रतापराव यांना साल्हेरचा वेढा मोडून काढण्यासाठी पाठवलं. त्यांनी साल्हेरचा वेढा तर मोडून काढलाच, शिवाय मुल्हेरवर धडक देऊन फेब्रुवारी १६७२ मधे मुल्हेरगड पण काबीज केला आणि संपूर्ण बागलाण स्वराज्यात दाखल करुन टाकला.(२)

       इथून पुढल्या मळलेल्या वाटेनं सोमेश्वर मंदीर गाठलं. हे वैशिष्ट्यपूर्ण मंदीर इ.स. १५४० च्या सुमारास बांधलेलं आहे. काटकोनातल्या जवळपास दहाबारा पायर्‍या उतरुन तळघरात गेल्यावर शंकराची पिंडी आहे. सगळेजण दर्शन घेऊन आल्यावर शेवटच्या भीडूला अरुंद पायर्‍यांवर दोनएक फुटांचा साप दिसला. आम्हाला कुणालाही तशी सापांबद्दलची फारशी माहिती नाही त्यामुळे कुठलाही साप दिसला तरी आम्ही त्याच्यापासून चार हात लांबच राहतो. मंदीराच्या पायर्‍यांच्या एका सापटीत बसल्यामुळं तो जाताना कुणालाच दिसला नव्हता. आधी कळलं असतं तर बाकी त्याला एवढ्या जवळून ओलांडून जायची कुणाची हिंमत झाली नसती. पोर्णिमेच्या दिवशी शंकराच्या मंदीरात सकाळीसकाळी सापाचं दर्शन झाल्यानं सर्वांचा हुरूप आपोआपच वाढला. त्यामुळं 'साप दिसणं' ही गोष्ट पथ्थ्यावरच पडली होती. मंदीरात जाऊन नेहमीप्रमाणे आरती केली.

       मुल्हेर आणि मोरागड याच्यामधून एक नाळ नेमकी सोमेश्वर मंदीरापाशीच उतरली आहे. या नाळेतुन चढून दोन्ही किल्ल्यांमधल्या खिंडीत पोहोचलो. चढाईच्या शेवटच्या टप्प्यात तीन तटबंद्या असल्याचं जाणवलं. पैकी पहिली तटबंदी पूर्णपणे ढासळली आहे. तिच्या काही पुसटच्या खुणाच आता शिल्लक आहेत. दुसरी तटबंदी आणि दरवाजा थोडाफार शिल्लक आहे तर तिसरी तटबंदी बाकी बर्‍यापैकी शाबूत आहे.

       मोरा किल्ल्याच्या कातळकोरीव पायर्‍या चढून दरवाज्यातून माथा गाठला. हा मुल्हेरचा उपदुर्ग विस्तारानं अगदी छोटा आहे. यावर एक तलाव आणि पाण्याच्या टाक्या सोडल्या तर फारसं काही शिल्लक नाही.

       आल्या वाटेने परत खिंड गाठली. खिंडीत पाण्याचं भलंमोठं टाकं आहे. पाण्यावर जमलेल्या शेवाळ्यावर पंचधारी निवडूंगाचा 'उतारा' कसा काम करतो याचं प्रात्यक्षिक सोबत्यांना दाखवलं आणि पायर्‍या, खोदीव दरवाज्यातून चढून मुल्हेर माथा (१३०६ मी.) गाठला.

       गडावरुन शैलबारी रांगेवरले न्हावी ऊर्फ रतनगड, तांबोळ्या, मांगी-तुंगी धुसर दिसत होते. गडावरचं भडंगनाथाचं मंदीर, राजवाड्याचे भग्नावशेष आणि त्याचा एकमेव शिल्लक राहिलेला दरवाजा पाहिला. गडावर लक्ष वेधणारी आणखी एक गोष्ट म्हणजे गडावर असलेला पाणीसाठा. मोठ्या प्रमाणावर इथे पाण्याच्या टाक्या पहायला मिळाल्या. आणखी एक मुद्दाम सांगण्यासारखी गोष्ट म्हणजे मुल्हेर-मोराच्या खिंडीच्या नेमक्या विरुद्ध बाजूला अगदी तशीच अजून एक खिंड आहे. तिथेही तिहेरी तटबंदी आहे. तिथपर्यंत उतरायला कातळात पायर्‍याही खोदलेल्या दिसल्या. त्यातल्या सर्वात वरच्या तटबंदीत पूर्वीच्या काळी एक दरवाजाही असावा. तशा खाणाखुणाही तिथं दिसल्या. तिथंच पाण्याचं एक मोठ लेणंटाकं आणि पहारेकर्‍यांच्या चौकीचं जोतंही दिसून आलं. या बाजूनेही गडावर येण्याची एखादी वाट असावी का? अशी एक शंका मनात आली. त्या दिवशी हातात काही वेळ नव्हता पण एखाद्या दिवशी मुद्दाम वेळ काढून तिथं काय आहे ते शोधायला यायलाच हवं. पाहूया कधी जमतंय ते?

       गडफेरी आवरती घेत माचीत उतरणार्‍या दुसर्‍या वाटेने म्हणजेच गडाच्या मुख्य दरवाज्याच्या वाटेने उतरायला सुरवात केली. या वाटेवर असलेले तीन दरवाजे, लेण्या, कोरीव मारुती वगैरे पाहून पाऊणएक तासात माचीत उतरलो आणि सरळ पुढे जात मुल्हेर-हरगड दरम्यानच्या खिंडीकडे निघालो.

       सुर्यदेव माथ्यावर आल्यामुळं चटका जाणवू लागला होता म्हणून खिंडीच्या थोडं अलिकडंच सावलीत थांबून थंडगार पन्हं पिऊन घेतलं. आता समोरच्या हरगडाची चढाई करताना पुर्वाभिमुख असलेल्या वाटेवर पूर्णपणे ऊन लागणार होतं.

       प्रत्येक किल्ल्यावर चढाई आणि उतराईच्या वेळी आम्ही वेगवेगळ्या वाटा निवडल्या होत्या. हे असं केल्यानं होतं काय की एका फेरीत गडाच्या कमीतकमी दोन वाटा पाहून होतात आणि कमी वेळात किल्ल्यावरची बहूतेक सर्व ठिकाणंही बघता येतात. या ट्रेकला तिन्ही दिवस हे असंच करण्याचा आम्ही जास्तीतजास्त प्रयत्न करणार होतो. त्यामुळं हरगडावर चढण्यासाठी समोरच्या खिंडीतुन एक जास्त चढावाची, निसरडी आणि दृष्टीभय असणारी वाट तर उतरण्यासाठी थोडी लांबीची नाळेतली वाट आम्ही निवडली होती. हाच क्रम उलटाही करता आला असता पण जी वाट चढाईसाठी निवडली होती ती घसार्‍यामुळं उतरण्यासाठी त्रासदायक ठरली असती आणि उतरण्यासाठीची वाट लांबचलांब अंतर असल्यामुळं चढण्यासाठी.
       खरं म्हणजे चढण्यासाठीची ही वाट अशा ठिकाणी होती की इथून वाट असेल अशी नवीन माणसाला पुसटशी कल्पना देखील येणार नाही. त्या निसरड्या वाटेवरुन गडाचा दरवाजा गाठला. हा दरवाजा अत्यंत चांगल्या स्थितीत आहे. दरवाज्यातुन आत गेल्यावर अक्षरे खूपच जीर्ण झालेला एक कोरीव शिलालेख देखील पहायला मिळाला.

       हरगडाच्या (१३४० मी.) माथ्यावर 'हजारबांगडी' नावाची 'Forge Welded Cannon' प्रकारची एक पूर्णपणे स्वदेशी आणि आकाराने मोठी असलेली एक तोफ आहे. खरं म्हणजे एवढी मोठी तोफ ओतण्याचा कारखाना त्याकाळी आपल्या इथे विकसित झालेला नव्हता म्हणून भारतीय लोकांनी एक नवीन प्रकारची शक्कल लढवली, ती म्हणजे लोखंडाच्या मोठाल्या बांगड्या तयार करुन त्या एकमेकांना जोडून तोफेची नळी तयार करणे. जंजीरा किल्यातली बहुतेकांनी पाहिलेली 'कलाल बांगडी' तोफ हे तशा प्रकारच्या तोफेचं अजून एक उदाहरण सांगता येईल. शेजारीच असलेल्या बुरुजावर ती तोफ बसवण्याचा दगड होता. प्रत्यक्षात तोफांचं काम कसं चालत असे, त्यांना फिरवून दिशा कशी देत, त्यात गोळे कोणकोणत्या प्रकारचे वापरले जात, तोफांच्या मारगिरीच्या क्षमतेनुसार दोन बुरुजात असलेलं अंतर, जंग्यांचा Intercept होणार नाही असा पण तरीही सगळी तटबंदी संरक्षित होईल असा कोन वगैरे त्याचं एकूण तंत्रज्ञान सोबत्यांना थोडक्यात समजावलं आणि गडावरच्या एकमेव शंकराच्या मंदीरात पोहोचलो. मंदीराबाहेरच्या काही दगडी तोफगोळ्यांना शेंदूर फासून त्यांना देवपण बहाल केलं गेलं होतं.

       जेवणाची वेळ झाल्याचं पोटातले कावळे ओरडून सांगायला लागले होते त्यामुळं देवळाच्या सावलीच्या आडोश्यात शिदोर्‍या सोडून पोटपूजा उरकली.

       देवळासमोरच्या गडाच्या मुख्य म्हणजेच नाळेच्या वाटेने तटबंदी ओलांडत पुन्हा मुल्हेर-हरगड मधल्या खिंडीत उतरलो. ही खिंड बुरुज आणि तटबंदी बांधून पूर्णपणे संरक्षित केली आहे. हरगडाच्या नाळेत खैराची आणि कढीपत्त्याची झाडं बाकी खुप दिसली. या खैराच्या झाडापासून तयार होणार्‍या काताचे बरेच औषधी उपयोग आहेत.

       खिंडीतुन तीन दरवाजे पार करत मुल्हेरमाचीत येताना वाटेतल्या राजवाड्याचे, राम-लक्ष्मण मंदीराचे अवशेष पाहिले आणि वाटेतला बारमाही पाण्याचा झरा पाहून गाडीपाशी उतरलो.

       आता आम्हाला साल्हेर पायथ्याशी असलेल्या वाघांब्यात जायचं होतं. म्हणून आलो तसे परत फिरलो आणि मुल्हेर गावातून डावीकडे वळलो. हा रस्ता सरळ सुरतेला जातो. या रस्त्याने साल्हेर फाट्याला परत डावीकडे वळून आमच्या सोबत असलेल्या एकनाथ तेलवेकरच्या मित्राच्या म्हणजे 'कांतीलाल महाले' यांच्या घरी मुक्कामाला पोहोचलो.

       चहापाणी झाल्यावर लगेचच स्वयंपाक तयार करायला घेतला. आज रात्रीच्या जेवणापूर्वी स्टार्टर म्हणून व्हेज मंचाव सुप होतं आणि मेन कोर्स होता मटकी-बटाटा रस्साभाजी, चपाती, भात, लोणचं आणि पापड.

       चिंचवडहून मुल्हेरपर्यंतचा रात्रभराचा प्रवास आणि नंतर दिवसभराचं ट्रेकींग झाल्यामुळे सगळे चांगलेच थकले होते. त्यामुळे जेवल्यानंतर फार वेळ न काढता लगेचच पथार्‍या पसरल्या.

क्रमशः

दुसऱ्या दिवसाचा वृत्तांत वाचण्यासाठी इथे फक्त एक छोटीसी टिचकी मारा...