"अथातो घाटजिज्ञासा"
भाग तिसरा
दुसरा भाग वाचा पुढे दिलेल्या धाग्यावर
https://watvedilip.blogspot.com/2020/03/blog-post_6.html
'घाटवाटा म्हणजे काय'?
सर्वसाधारणपणे डोंगररांग चढत किंवा उतरत जाणार्‍या वळणावळणाच्या वाटेला 'घाटवाट' असं म्हटलं जातं. सह्याद्रीच्या मुख्य रांगेमुळे विभागलेल्या कोकण, घाटमाथा आणि उपरांगांच्या आजूबाजूच्या गावांतील लोकांच्यात नातेसंबंध निर्माण झाले. त्यामुळे धार्मिक आणि सांस्कृतिक देवाणघेवाणीसाठी सह्याद्री ओलांडण्याची प्रक्रिया सुरु झाली. त्यातुनच सहजपणे पायी जाता-येता येईल अशा ज्या वाटा तयार केल्या गेल्या त्यांना साधारणपणे 'घाटवाटा' असं म्हटलं जातं. घाटवाटेवर दृष्टीभय असणार्‍या ठिकाणी कठडे असणं, कातळटप्प्यात पायर्‍या खोदलेल्या असणं एवढंच काय तर घाटवाटांत काही गरजेच्या ठिकाणी पिण्याच्या पाण्याची टाकीसुद्धा खोदलेली असतात. नंतरच्या काळात मोटारींचा आणि रेल्वेचा शोध लागला. त्यांच्यासाठी रस्ते आणि रेल्वेमार्ग असलेले घाट तयार केले गेले. अशा या घाटवाटांचे तीन मुख्य प्रकार पडतात.
पहिला प्रकार म्हणजे सह्याद्रीची मुख्य रांग ओलांडणारी मोटारींसारखी वाहने जाणारी कसारा, ताम्हिणी घाटासारखी रस्त्यांची किंवा रेल्वेमार्ग असणारी खंडाळ्यासारखी घाटवाट.
नंतरच्या काळात इंजिनाचा शोध लागला आणि रस्त्यावरुन मोटारी धावू लागल्या. त्यामुळे ब्रिटीशांनी मोटारवाहतुक करता येईल अशा घाटांची निर्मीती केली. माळशेज, वरंध, आंबेनळी, फिट्झेराल्ड, कुंभार्ली, आंबा, भुईबावडा, करूळ, फोंडा, आंबोली, अणुस्कुरा अशा काही परिचित घाटवाटांची नावं सांगता येतील.
स्वातंत्र्यानंतरच्या काळात, महाराष्ट्र शासनाने काही वर्षांपुर्वीच ताम्हिणी आणि माळशेज घाट बांधून पुर्ण केले आहेत. अजुनही काही घाट त्यांच्या यादीत आहेत की त्यांची कामे सुरु आहेत वा काही कारणांमुळे अर्धवट स्थितीत आहेत. उदाहरणच सांगायचं झालं तर उपांड्या घाट जो पुणे जिल्ह्यातील केळदहून शिवथरघळीच्या परीसरात उतरतो, दुसरा आहे कुंभ्या घाट जो पानशेत धरणामागच्या घोळ-कुंभ्यामाची गावातुन ताम्हीणी घाट उतरल्यावर लागणार्‍या निजामपुरात उतरतो तर कुंडी घाट हा चांदोली अभयारण्यातून मार्लेश्वर परीसरात उतरतो. हे घाट पुर्ण झाले तर घाटमाथ्यावरील लोकांना कोकणातील बरीच ठिकाणं जवळ येतील.
दुसर्‍या प्रकारात घाटवाटा येतात त्या म्हणजे सह्यपठारावर असलेल्या सह्याद्रीच्या उपरांगा ओलांडणार्‍या रस्त्यांच्या, रेल्वेमार्गांच्या आणि सर्व प्रकारच्या पायवाटा.
यांची एकदोन उदाहरणंच सांगायची झाली तर पुणे-सासवड दरम्यान असणारा भुलेश्वर रांगेवरच्या दिवेघाटाचं किंवा पुण्याहून नाशिकला जाताना बाळेश्वर रांगेवरच्या चंदनापुरी घाटाचं देता येईल. खरंतर महाराष्ट्रात अशा प्रकारच्या असंख्य घाटवाटा आहेत. काही ऐतिहासिक उदाहरणं सांगायची झाली तर सातमाळ रांगेत असलेल्या कांचन खिंडीच्या घाटवाटेजवळ १६७० साली दुसर्‍यांदा सुरत लुटून परतताना दाऊदखानाशी लढाई झाली होती. ही लढाई तर मराठ्यांनी जिंकलीच पण याच रांगेवरचे मार्कंड्या, जवळ्या-रवळ्या आणि अहीवंत हे किल्लेही जिंकून घेतले. गाडेखिंडीतल्या घाटात मावळातल्या दोन देशमुखांच्यात झालेली लढाई तर सर्वश्रुतच आहे.
खरं म्हणजे अशा प्रकारच्या घाटवाटांची बरीच उदाहरणे देता येतील, ज्या ऐतिहासिक आणि सामरिक दृष्ट्या अतिशय महत्वाच्या आहेत पण वरील दोन्ही प्रकारच्या घाटवाटांची माहिती या लेखात केवळ विस्तारभयावह देण्याचे टाळले आहे.
तिसरा आणि अतिशय महत्वाचा प्रकार म्हणजे सह्याद्रीची मुख्य रांग ओलांडणार्‍या अनगड आणि अवघड पाऊलवाटा.
नाणेघाट, आंबिवली आणि अणुस्कुरा वगैरे घाटांसारख्या अनेक पुरातन घाटवाटा या प्रकारात मोडतात. गुरूवर्य आनंद पाळंदेंच्या 'डोंगरयात्रा' या पुस्तकात अशा प्रकारच्या तब्बल २२० घाटवाटांची यादीच दिलेली आहे. शिवाय मी स्वतः फिरून फक्त पुणे जिल्ह्यातून उतरणाऱ्या १४८ लहानमोठ्या घाटवाटांची एक वेगळी यादी तयार केली आहे आणि ती अद्ययावत करण्याचं काम आजतागायत सुरू आहे. कोकण आणि देश याच्यात असणार्‍या जवळपास सातशे ते हजार मीटर्सच्या फरकामुळे दळणवळण, संपर्क यंत्रणेवर काहीसा परिणाम झाला. घाटमाथ्यावरच्या आणि कोकणातल्या लोकांनी त्यांच्या सोयीसाठी अशा प्रकारच्या असंख्य वाटा तयार केल्या.
प्रस्तुत लेखात आपण फक्त याच प्रकारच्या वाटांची म्हणजेच सह्याद्रीची मुख्य रांग पायी ओलांडणार्‍या अवघड डोंगरयात्रांच्या घाटवाटांबद्दल माहिती घेणार आहोत. घाटवाटा म्हणजे नक्की काय ते आत्ताच आपण पाहिलं पण घाटवाटा कोणत्या प्रकारच्या असतात ते आता आपण पाहणार आहोत.
(अ) घाटवाटांचे प्रकार --
एकंदरीत घाटवाटांचे मुख्यत्वे दोन प्रकार सांगता येतील. त्यातला पहिला प्रकार सांगता येईल तो म्हणजे घाटवाटेच्या भौगोलिक परिस्थितीवरुन तर दुसरा त्या घाटवाटेचा कोणत्या कारणासाठी वापर केला जात होता त्याच्या उपयोगावरुन.
(अ-१) भौगोलिक परिस्थितीवरुन --
नाळवाटा --
घाटवाटा साधारणपणे नाळेतुन असतात किंवा दांडांवरून तर क्वचितच काही घाटवाटा सह्यउतारावरून उतरतात. नाळ म्हणजे ओढ्याची वाट. घाटमाथ्यावरचं पावसाचं पाणी ज्या वाटेने कोकणात वाहून येतं अशा ओढ्याच्या वाटेला 'नाळ' असं म्हणतात. या नाळांना घाटमाथ्याकडे अरुंद खिंडीसारखा आकार असतो. पण जसजसं कोकणात उतरत जातो तसतसा तो मोठा होत जातो. दरवर्षी पावसाळ्यानंतर दरड कोसळल्यामुळं या वाटा थोड्याफार बदलत असतात. ज्या सोप्या नाळेतून वहिवाट करता येईल त्या नाळेतून काही वाटा तयार केल्या गेल्या. पण काही नाळा अतिशय खड्या, चिंचोळ्या किंवा मोठे कातळटप्पे असलेल्या आहेत ज्यातून चढणे किंवा उतरणे अतिशय अवघड असते. अशा नाळेतुनही चढाई किंवा उतराई करता येऊ शकते नाही असं नाही. पण ती अत्यंत कठीण स्वरुपाची असते. पावसाळ्यात पाण्याच्या लोटाबरोबर दरड कोसळल्यामुळे यातील वाटा दरवर्षी मोडतात. त्यामुळे अशा वाटा काही अपरिहार्य कारणांमुळेच वापरल्या जातात त्यामुळे त्यांना 'घाटवाटा' असं नक्कीच म्हणता येणार नाही. नाळेतल्या घाटवाटांची सिंगापुर नाळ, फडताड नाळ, गुयरीदार ही उदाहरणे सांगता येतील तर सांधणदरी, बाणची नाळ किंवा वारसदरा या नाळांमधून जाता येतं पण यांना घाटवाटा असं नक्कीच म्हणता येणार नाही.
दांडावरच्या घाटवाटा --
दुसरा प्रकार आहे दांडावरची वाट. या दांडालाच सोंड किंवा धार असं सुद्धा म्हटलं जातं. घाटमाथ्यावरुन कोकणापर्यंत जोडलेल्या डोंगरसोंडेवरुन जी वाट असते तीला दांडावरची घाटवाट असं म्हणतात. दांडांवरून उतरणाऱ्या घाटवाटा थोड्या अवघड प्रकारच्या असतात याचं कारण म्हणजे दृष्टीभय, झाडांची सावली नाही, पाण्याची शक्यताच नाही आणि बर्‍याचवेळा असलेली अतिशय निसरडी वाट. याची भवनकणा ऊर्फ कुरवंडा घाट, चिकणा घाट, चोरकणा घाट, घोडेजिन(दांड) अशी काही उदाहरणे देता येतील.
मिश्र घाटवाटा --
या व्यतिरिक्त तिसर्‍या प्रकारात असलेल्या घाटवाटेला मिश्र स्वरुपाची घाटवाट म्हणता येईल. अशा प्रकारच्या एकाच घाटवाटेत नाळ आणि दांड असा दोन्हीचा समावेश असतो. उदाहरणच सांगायचं झालं तर भितारवाडीतून कुमशेत पठारावर चढून जाणाऱ्या पाथर्‍याचं किंवा मढेघाटाचं देता येईल.
घाटवाटेचा अनेक विधायक कामांसाठी उपयोग केला जात होता. त्याचा वापर नेमका कोणत्या कामासाठी होतोय त्यावरुनही घाटवाटेचा प्रकार ओळखता येऊ शकतो किंवा असंही म्हणता येईल की ज्या कारणासाठी घाटवाटेचा उपयोग करायचा आहे त्यानुसार ती घाटवाट तयार केली जात असे.
व्यापारी घाटवाटा --
कोकणात समुद्रकिनारी असणारी बंदरे विकसित झाली आणि देशावर असणार्‍या राजसत्तांचा युरोप, आफ्रिकेत व्यापार सुरु झाला. त्यामुळे देशावरचा माल परदेशात विक्रीस नेण्यासाठी आणि परदेशी माल देशावर आणण्यासाठी व्यापारी मार्ग तयार केले गेले. ज्या राजसत्तेच्या ताब्यात अशी बंदरे असत त्यांची आर्थिक भरभराट होई त्यामुळे अशा व्यापारी मार्गांवर बैल, गाढवं, घोडे, सैन्य जाऊ शकेल अशा घाटवाटांची गरज भासु लागली. त्यामुळे नाणेघाटासारखे घाट बांधले गेले. असे घाट हळूहळू चढाई वा उतराई असलेले असतात. सहाजिकच या प्रकारच्या घाटवाटा लांबलचक, रुंद आणि दोन व्यापारी केंद्रांना किंवा बंदरांना जोडलेल्या असतात.
सध्या कमालीचा भेडसावणारा 'ट्रॅफीक जॅम' चा प्रश्न त्याकाळीसुद्धा नक्कीच भेडसावत असणार. त्याकरीता मुख्य व्यापारी घाटवाटेला पर्यायी वाट म्हणून अगदी मुख्यवाटेसारखी नाही पण त्यासारखी दुसरी व्यापारीच पण बहुधा 'टोल फ्री' असणारी दुय्यम वाट शेजारी तयार केली गेली. अशा वाटा मुख्यत्वेकरुन डोक्यावरुन ओझी वाहून नेणार्‍यांसाठीच असत पण त्यातल्या काही जनावरांसाठी तर काही फक्त चालत जाणार्‍यांसाठीच असत. मुख्य व्यापारी वाटेला अशा अनेक पर्यायी वाटा आजही आपल्याला सह्याद्रीत पाहवयास मिळतात, ज्या अगदी मुख्य वाटेसारख्या नाहीत पण त्यांच्याशी बऱ्यापैकी साम्य दाखवणार्‍या आहेत. नाणेघाटाशेजारी असलेले भोरांड्याचे दार, माळशेज जुना घाट ऊर्फ गणेशघाट किंवा दार्‍याघाट ही त्याची उत्तम उदाहरणे सांगता येतील, तर आहुपे घाट हे दुय्यम घाटवाटेचं उदाहरण सांगता येईल.
माणसांच्या वहिवाटीच्या घाटवाटा --
सह्याद्रीच्या मुख्य रांगेला लगत असलेल्या कोकणातल्या आणि सह्यपठारावरच्या गावांतील लोकांना कौटूंबिक आणि धार्मिक आदानप्रदानासाठी उपयोगी पडतील आणि पायीसुद्धा सहजपणे जाता-येता येईल अशा सोप्या असणार्‍या वाटा तयार केल्या गेल्या. अशा प्रकारच्या वाटा घसारा असलेल्या ठिकाणी दगड-माती मिश्रित बांधलेल्या, कातळटप्प्यात पावट्या / पायऱ्या खोदलेल्या तर गरजेच्या ठिकाणी पाण्याच्या टाक्या खोदलेल्या अशा प्रकारच्या बघायला मिळतात. या वाटा शेतीत पिकवलेले धान्य घाटमाथ्यावरच्या किंवा कोकणातल्या गावात नेण्यासाठी म्हणजे थोडक्यात डोईओझे घेऊन जाण्यासाठी फारफार तर वापरल्या जातात. म्हणजेच वाट वापरताना जास्त वजन वाहून न्यायचे नसल्याने या व्यापारी मार्गांपेक्षा थोड्या अवघड स्वरुपाच्या, अरुंद पण कमी अंतराच्या असतात. या व्यतिरिक्त भीमाशंकरजवळचे गणपती घाट, रानशिळ घाट हे जास्त करुन धार्मिक कामासाठीच वापरले जात.
शिकारीच्या वा कोळ्यांच्या घाटवाटा --
'फक्त जाता येऊ शकतं' अशा वाटा या प्रकारात मोडतात. साहजिकच या वाटा अत्यंत अवघड स्वरुपाच्या असतात. मुख्य रांगेशेजारील गावातील शिकारी, कातकरी, महादेव कोळी, धनगर मंडळीच अशा वाटा वापरताना दिसतात. जंगलात शिकारीला जाणे, हिरडा-बेहडा सारख्या औषधी वनस्पती किंवा मध, करवंदे, कढीपत्ता गोळा करणे या कामासाठीच या वाटा वापरल्या जातात. या वाटा नाळेतूनही असतात, दांडावरुनही असतात किंवा अतिशय अवघड कड्यांमधूनही असतात. नगण्य वापर असल्यामुळे किंवा नवीन पिढी वर दिलेली कामे करण्यासाठी उदासीन असल्यामुळे अशा वाटा आता जवळजवळ बंदच झाल्या आहेत. अगदी बोटावर मोजण्याइतक्याच लोक या वाटा हल्ली वापरताना दिसून येतात. त्यात चांगमोड नाळ, वाव्हळाची वाट ऊर्फ वारदरा आणि वारसदरा ही नावे घेता येतील.
लष्करी घाटवाटा --
दोन मुख्य लष्करी ठाण्यांदरम्यान ज्या घाटवाटा असतात त्याही अतिशय महत्वाच्या असतात. साधारणपणे सैन्य जाऊ शकेल एवढ्या त्या मोठ्या असतात. या वाटांवर संरक्षणासाठी चौक्या असतात ज्यांना 'मेट' असं म्हटलं जातं. आजही महाराष्ट्रात मेट नावापासून सुरु होणारी गावं आहेत जी मुख्य लष्करी ठाण्याकडे जाणार्‍या वाटांवर आहेत. वाई ते प्रतापगड मार्गावर असलेल्या रडतोंडी ऊर्फ अश्रूमुखी घाटमार्गावरील वाटेवर 'मेट गुताड' आणि 'मेट तळे' अशी दोन गावे आपल्याला आजही पहायला मिळतात. पैकी मेट तळे हे गाव तर ऐन घाटवाटेत आहे. चौक्या नसलेल्या किंवा सद्य परिस्थितीत तरी त्या सापडत नसलेल्या लष्करी घाटवाटांची अजुनही काही उदाहरणे सांगता येतील जसं रायगडाकडे जाणारा कावळ्या घाट, प्रतापगडाजवळचे रडतोंडी घाट, पारघाट आणि दाभिळटोक घाट.
घाटवाटा लोकांनी स्वतःच्या सोईसाठी जास्तीतजास्त सोप्या तयार करण्याचा प्रयत्न केला. पण तरीही भौगोलिक परिस्थितीमुळे शेवटी त्या कमीअधिक अवघड तयार झाल्याच. तरीही त्याच्या वापरावरुन त्याचे वर्गीकरण एकूण चार श्रेणीत करता येईल. सोप्या, अवघड, कठीण आणि अत्यंत कठीण. सोप्या श्रेणीत साधारणपणे व्यापारी मार्ग येतात, जे जास्त अंतराचे असून कमी चढावाचे असतात. अवघड श्रेणीत माणसांच्या वहीवाटीच्या वाटा येतात, ज्या कमी अंतराच्या, चढाव जास्त असलेल्या, गरजेच्या ठिकाणी पावट्या खोदलेल्या असतात. कठीण श्रेणीत लष्करी वाटा येतात, ज्या जास्त वळणावळणाच्या, जास्त रुंदीच्या, दाट जंगलाच्या, गरजेच्या ठिकाणी बांधलेल्या पायऱ्या, दरीकडील बाजुला बांधलेली संरक्षक भिंत, वळणावर सहजपणे वळता येईल असे घडीव दगडांनी बांधलेले टप्पे असलेल्या असतात तर अत्यंत कठीण श्रेणीत शिकारीच्या वा कोळ्यांच्या वाटा येतात, ज्या कातळटप्पे असलेल्या, अरुंद वाटेच्या, दृष्टीभय असलेल्या आणि अत्यंत कमी वापराच्या असतात.
सह्याद्रीची मुख्य रांग तापी ते तिलारी पसरलेली आहे. त्यामुळे या घाटवाटा, मुख्य रांगेला लागुन असलेल्या, घाटमाथ्यावरच्या धुळे, नाशिक, अहमदनगर, पुणे, सातारा, सांगली आणि कोल्हापुर जिल्ह्यातून कोकणातल्या ठाणे, रायगड, रत्नागिरी आणि सिंधुदुर्ग या जिल्ह्यात उतरतात. जसजसा प्रदेश बदलत जातो तसतसा घाटवाटा वापरणार्‍या लोकांच्या राहणीमानात आणि बोलीभाषेतही फरक पडत जातो. साधारणपणे धुळे, नाशिक कडील बर्‍याच घाटवाटांच्या नावापुढं 'बारी' लावलं जातं. जसजसं दक्षिणेकडे सरकत जाऊ तसतसं घाटवाटांच्या नावात 'दार', 'नाळ', 'खिंड', 'सरी', 'व्हळ', 'पाज' असा बदल होत जातो. वाघाची बारी, गुयरीदार, बोराटा नाळ, अस्वलखिंड, अंगठेसरी, मोरंगेची व्हळ आणि मुडागडाची पाज अशी त्यांची काही नावं उदाहरणादाखल सांगता येतील. एवढंच काय तर एकाच घाटवाटेला कोकणात आणि घाटमाथ्यावर देखील वेगवेगळ्या नावांनी देखील ओळखलं जातं. नाणेघाटाशेजारच्या घाटाला घाटमाथ्यावरचे लोक भोरांड्याचे दार म्हणतात तर कोकणातले लोक दाऱ्याघाट. या सारखंच भोरदाऱ्या-एकतंगडी हेही अजून एक उदाहरण देता येईल.
'निसणी' किंवा 'निसण' असं घाटाचं नाव बर्‍याच ठिकाणी ऐकायला मिळतं. निसणी हा शब्द 'नि:श्रेणी' या नावावरुन आलेला आहे. नि:श्रेणी म्हणजे ज्याची श्रेणी सांगता येणार नाही अशी अत्यंत अवघड वाट. अशा प्रकारच्या वाटेवर कातळटप्प्याच्या जागेवर पावट्या किंवा पायर्‍या खोदलेल्या आढळतात. ही निसण जर जास्त वापरातली असेल तर पावट्यांच्या ऐवजी बांबुची, जंगलात मिळणार्‍या लाकडाची वेलींनी बांधलेली शिडी असते. दरवर्षी पावसाळ्यानंतर या शिडीतली कुजलेली लाकडं बदलत असत. या शिड्या इतक्या अवघड जागी असूनही त्याच्यावरुन पडून कुणी दगावल्याचं ऐकिवात नाही. सध्याच्या काळात बहूतेक सर्व ठिकाणी लाकडी शिड्यांची जागा आता लोखंडी शिड्यांनी घेतलेली आहे.
जसं निसणंचं तसंच तवलीचं. 'तवली' हे घाटवाटेचं नाव बऱ्याच ठिकाणी ऐकायला मिळतं. ग्रामीण भागात हंड्यापेक्षा लहान आणि तांब्यापेक्षा मोठ्या भांड्याला 'तवली' म्हणतात. एका मोठ्या आणि दुसऱ्या लहान घाटवाटेदरम्यान असलेल्या मध्यम घाटवाटेला बहुधा 'तवली' म्हणत असावेत.
घाटात असलेल्या देवाच्या नावानेही काही घाट ओळखले जातात. खांडसहून भीमाशंकरला चढून येणारा गणपती घाट, आहूप्याहून मिल्ह्यात उतरणारा भैरवनाथ दार घाट, सिद्धगडाजवळचा नारमाता घाट, कर्जत जवळच्या धामणीतून सावळ्याला चढून येणारा फेेण्यादेवी घाट तर कुंभेनळी-तळीये भागातून उंबर्डीत येणारा वाघजाई घाट अशी काही सहजपणे उदाहरणं सांगता येतील.
(अ-२) उपयोगावरुन --
व्यापारी घाटवाटा --
कोकणात समुद्रकिनारी असणारी बंदरे विकसित झाली आणि देशावर असणार्‍या राजसत्तांचा युरोप, आफ्रिकेत व्यापार सुरु झाला. त्यामुळे देशावरचा माल परदेशात विक्रीस नेण्यासाठी आणि परदेशी माल देशावर आणण्यासाठी व्यापारी मार्ग तयार केले गेले. ज्या राजसत्तेच्या ताब्यात अशी बंदरे असत त्यांची आर्थिक भरभराट होई त्यामुळे अशा व्यापारी मार्गांवर बैल, गाढवं, घोडे, सैन्य जाऊ शकेल अशा घाटवाटांची गरज भासु लागली. त्यामुळे नाणेघाटासारखे घाट बांधले गेले. असे घाट हळूहळू चढाई वा उतराई असलेले असतात. सहाजिकच या प्रकारच्या घाटवाटा लांबलचक, रुंद आणि दोन व्यापारी केंद्रांना किंवा बंदरांना जोडलेल्या असतात.
सध्या कमालीचा भेडसावणारा 'ट्रॅफीक जॅम' चा प्रश्न त्याकाळीसुद्धा नक्कीच भेडसावत असणार. त्याकरीता मुख्य व्यापारी घाटवाटेला पर्यायी वाट म्हणून अगदी मुख्यवाटेसारखी नाही पण त्यासारखी दुसरी व्यापारीच पण बहुधा 'टोल फ्री' असणारी दुय्यम वाट शेजारी तयार केली गेली. अशा वाटा मुख्यत्वेकरुन डोक्यावरुन ओझी वाहून नेणार्‍यांसाठीच असत पण त्यातल्या काही जनावरांसाठी तर काही फक्त चालत जाणार्‍यांसाठीच असत. मुख्य व्यापारी वाटेला अशा अनेक पर्यायी वाटा आजही आपल्याला सह्याद्रीत पाहवयास मिळतात, ज्या अगदी मुख्य वाटेसारख्या नाहीत पण त्यांच्याशी बऱ्यापैकी साम्य दाखवणार्‍या आहेत. नाणेघाटाशेजारी असलेले भोरांड्याचे दार, माळशेज जुना घाट ऊर्फ गणेशघाट किंवा दार्‍याघाट ही त्याची उत्तम उदाहरणे सांगता येतील, तर आहुपे घाट हे दुय्यम घाटवाटेचं उदाहरण सांगता येईल.
माणसांच्या वहिवाटीच्या घाटवाटा --
सह्याद्रीच्या मुख्य रांगेला लगत असलेल्या कोकणातल्या आणि सह्यपठारावरच्या गावांतील लोकांना कौटूंबिक आणि धार्मिक आदानप्रदानासाठी उपयोगी पडतील आणि पायीसुद्धा सहजपणे जाता-येता येईल अशा सोप्या असणार्‍या वाटा तयार केल्या गेल्या. अशा प्रकारच्या वाटा घसारा असलेल्या ठिकाणी दगड-माती मिश्रित बांधलेल्या, कातळटप्प्यात पावट्या / पायऱ्या खोदलेल्या तर गरजेच्या ठिकाणी पाण्याच्या टाक्या खोदलेल्या अशा प्रकारच्या बघायला मिळतात. या वाटा शेतीत पिकवलेले धान्य घाटमाथ्यावरच्या किंवा कोकणातल्या गावात नेण्यासाठी म्हणजे थोडक्यात डोईओझे घेऊन जाण्यासाठी फारफार तर वापरल्या जातात. म्हणजेच वाट वापरताना जास्त वजन वाहून न्यायचे नसल्याने या व्यापारी मार्गांपेक्षा थोड्या अवघड स्वरुपाच्या, अरुंद पण कमी अंतराच्या असतात. या व्यतिरिक्त भीमाशंकरजवळचे गणपती घाट, रानशिळ घाट हे जास्त करुन धार्मिक कामासाठीच वापरले जात.
शिकारीच्या वा कोळ्यांच्या घाटवाटा --
'फक्त जाता येऊ शकतं' अशा वाटा या प्रकारात मोडतात. साहजिकच या वाटा अत्यंत अवघड स्वरुपाच्या असतात. मुख्य रांगेशेजारील गावातील शिकारी, कातकरी, महादेव कोळी, धनगर मंडळीच अशा वाटा वापरताना दिसतात. जंगलात शिकारीला जाणे, हिरडा-बेहडा सारख्या औषधी वनस्पती किंवा मध, करवंदे, कढीपत्ता गोळा करणे या कामासाठीच या वाटा वापरल्या जातात. या वाटा नाळेतूनही असतात, दांडावरुनही असतात किंवा अतिशय अवघड कड्यांमधूनही असतात. नगण्य वापर असल्यामुळे किंवा नवीन पिढी वर दिलेली कामे करण्यासाठी उदासीन असल्यामुळे अशा वाटा आता जवळजवळ बंदच झाल्या आहेत. अगदी बोटावर मोजण्याइतक्याच लोक या वाटा हल्ली वापरताना दिसून येतात. त्यात चांगमोड नाळ, वाव्हळाची वाट ऊर्फ वारदरा आणि वारसदरा ही नावे घेता येतील.
लष्करी घाटवाटा --
दोन मुख्य लष्करी ठाण्यांदरम्यान ज्या घाटवाटा असतात त्याही अतिशय महत्वाच्या असतात. साधारणपणे सैन्य जाऊ शकेल एवढ्या त्या मोठ्या असतात. या वाटांवर संरक्षणासाठी चौक्या असतात ज्यांना 'मेट' असं म्हटलं जातं. आजही महाराष्ट्रात मेट नावापासून सुरु होणारी गावं आहेत जी मुख्य लष्करी ठाण्याकडे जाणार्‍या वाटांवर आहेत. वाई ते प्रतापगड मार्गावर असलेल्या रडतोंडी ऊर्फ अश्रूमुखी घाटमार्गावरील वाटेवर 'मेट गुताड' आणि 'मेट तळे' अशी दोन गावे आपल्याला आजही पहायला मिळतात. पैकी मेट तळे हे गाव तर ऐन घाटवाटेत आहे. चौक्या नसलेल्या किंवा सद्य परिस्थितीत तरी त्या सापडत नसलेल्या लष्करी घाटवाटांची अजुनही काही उदाहरणे सांगता येतील जसं रायगडाकडे जाणारा कावळ्या घाट, प्रतापगडाजवळचे रडतोंडी घाट, पारघाट आणि दाभिळटोक घाट.
या व्यतिरिक्त काही ऐतिहासिक कागदपत्रात जकात वसूल करण्यासंबंधी 'वरघाट' आणि 'तळघाट' असे उल्लेख सापडतात. थोडक्यात असे की क्वचितप्रसंगी घाटमाथ्याकडील घाट एका राजसत्तेच्या ताब्यात तर कोकणातला घाट दुसऱ्या सत्तेच्या. त्यामुळे तेथे दुबार जकात भरावी लागे. कारण काही घाटवाटा दोन टप्प्यात आहेत. याचं एखादं उत्तम उदाहरण सांगायचं झालं तर पारघाटाचं सांगता येईल. कारण ही घाटवाट कोकणातील किनेश्वरला सुरू होऊन प्रतापगडाच्या पायथ्याशी असलेल्या पदरातल्या पार गावात संपते. या पार गावातून घाटमाथ्यावरचे महाबळेश्वर गाठण्यासाठी रडतोंडी किंवा निसणी घाटाचा वापर करावा लागतो. म्हणजे इथे पारघाट हा तळघाट तर रडतोंडी आणि निसणी हे वरघाट म्हणावे लागतील.
(ब) घाटवाटांची श्रेणी --
घाटवाटा लोकांनी स्वतःच्या सोईसाठी जास्तीतजास्त सोप्या तयार करण्याचा प्रयत्न केला. पण तरीही भौगोलिक परिस्थितीमुळे शेवटी त्या कमीअधिक अवघड तयार झाल्याच. तरीही त्याच्या वापरावरुन त्याचे वर्गीकरण एकूण चार श्रेणीत करता येईल. सोप्या, अवघड, कठीण आणि अत्यंत कठीण. सोप्या श्रेणीत साधारणपणे व्यापारी मार्ग येतात, जे जास्त अंतराचे असून कमी चढावाचे असतात. अवघड श्रेणीत माणसांच्या वहीवाटीच्या वाटा येतात, ज्या कमी अंतराच्या, चढाव जास्त असलेल्या, गरजेच्या ठिकाणी पावट्या खोदलेल्या असतात. कठीण श्रेणीत लष्करी वाटा येतात, ज्या जास्त वळणावळणाच्या, जास्त रुंदीच्या, दाट जंगलाच्या, गरजेच्या ठिकाणी बांधलेल्या पायऱ्या, दरीकडील बाजुला बांधलेली संरक्षक भिंत, वळणावर सहजपणे वळता येईल असे घडीव दगडांनी बांधलेले टप्पे असलेल्या असतात तर अत्यंत कठीण श्रेणीत शिकारीच्या वा कोळ्यांच्या वाटा येतात, ज्या कातळटप्पे असलेल्या, अरुंद वाटेच्या, दृष्टीभय असलेल्या आणि अत्यंत कमी वापराच्या असतात.
(क) घाटवाटांची नावं --
सह्याद्रीची मुख्य रांग तापी ते तिलारी पसरलेली आहे. त्यामुळे या घाटवाटा, मुख्य रांगेला लागुन असलेल्या, घाटमाथ्यावरच्या धुळे, नाशिक, अहमदनगर, पुणे, सातारा, सांगली आणि कोल्हापुर जिल्ह्यातून कोकणातल्या ठाणे, रायगड, रत्नागिरी आणि सिंधुदुर्ग या जिल्ह्यात उतरतात. जसजसा प्रदेश बदलत जातो तसतसा घाटवाटा वापरणार्‍या लोकांच्या राहणीमानात आणि बोलीभाषेतही फरक पडत जातो. साधारणपणे धुळे, नाशिक कडील बर्‍याच घाटवाटांच्या नावापुढं 'बारी' लावलं जातं. जसजसं दक्षिणेकडे सरकत जाऊ तसतसं घाटवाटांच्या नावात 'दार', 'नाळ', 'खिंड', 'सरी', 'व्हळ', 'पाज' असा बदल होत जातो. वाघाची बारी, गुयरीदार, बोराटा नाळ, अस्वलखिंड, अंगठेसरी, मोरंगेची व्हळ आणि मुडागडाची पाज अशी त्यांची काही नावं उदाहरणादाखल सांगता येतील. एवढंच काय तर एकाच घाटवाटेला कोकणात आणि घाटमाथ्यावर देखील वेगवेगळ्या नावांनी देखील ओळखलं जातं. नाणेघाटाशेजारच्या घाटाला घाटमाथ्यावरचे लोक भोरांड्याचे दार म्हणतात तर कोकणातले लोक दाऱ्याघाट. या सारखंच भोरदाऱ्या-एकतंगडी हेही अजून एक उदाहरण देता येईल.
'निसणी' किंवा 'निसण' असं घाटाचं नाव बर्‍याच ठिकाणी ऐकायला मिळतं. निसणी हा शब्द 'नि:श्रेणी' या नावावरुन आलेला आहे. नि:श्रेणी म्हणजे ज्याची श्रेणी सांगता येणार नाही अशी अत्यंत अवघड वाट. अशा प्रकारच्या वाटेवर कातळटप्प्याच्या जागेवर पावट्या किंवा पायर्‍या खोदलेल्या आढळतात. ही निसण जर जास्त वापरातली असेल तर पावट्यांच्या ऐवजी बांबुची, जंगलात मिळणार्‍या लाकडाची वेलींनी बांधलेली शिडी असते. दरवर्षी पावसाळ्यानंतर या शिडीतली कुजलेली लाकडं बदलत असत. या शिड्या इतक्या अवघड जागी असूनही त्याच्यावरुन पडून कुणी दगावल्याचं ऐकिवात नाही. सध्याच्या काळात बहूतेक सर्व ठिकाणी लाकडी शिड्यांची जागा आता लोखंडी शिड्यांनी घेतलेली आहे.
जसं निसणंचं तसंच तवलीचं. 'तवली' हे घाटवाटेचं नाव बऱ्याच ठिकाणी ऐकायला मिळतं. ग्रामीण भागात हंड्यापेक्षा लहान आणि तांब्यापेक्षा मोठ्या भांड्याला 'तवली' म्हणतात. एका मोठ्या आणि दुसऱ्या लहान घाटवाटेदरम्यान असलेल्या मध्यम घाटवाटेला बहुधा 'तवली' म्हणत असावेत.
घाटात असलेल्या देवाच्या नावानेही काही घाट ओळखले जातात. खांडसहून भीमाशंकरला चढून येणारा गणपती घाट, आहूप्याहून मिल्ह्यात उतरणारा भैरवनाथ दार घाट, सिद्धगडाजवळचा नारमाता घाट, कर्जत जवळच्या धामणीतून सावळ्याला चढून येणारा फेेण्यादेवी घाट तर कुंभेनळी-तळीये भागातून उंबर्डीत येणारा वाघजाई घाट अशी काही सहजपणे उदाहरणं सांगता येतील.
काही घाटवाटा को़कणातल्या किंवा घाटमाथ्यावरच्या गावांच्या नावानेही आहेत. घाटमाथ्यावर 'घाट'घर आहे त्या घराचं कोकणातल्या भोरांडे गावाकडील दार म्हणून ते 'भोरांड्याचे दार'. त्याच्या जवळच असलेल्या उंब्रोली गावाजवळचा उंब्रोली घाट. या व्यतिरिक्त सिंगापूर नाळ, गोप्या घाट ही देखील काही सुप्रसिद्ध नावं सांगता येतील.
ताम्हिणी घाटाकडे जाताना डोंगरवाडी लागते. तिथुन एक घाट कोकणातल्या भिरा गावात उतरतो, त्याचं नाव लेंड घाट. या घाटाच्या धारेवरुन टाटा पॉवर कंपनीने डोंगरवाडीतुन पाईपलाईनद्वारे पाणी भिर्‍यात नेले आहे. सध्या सुरक्षेच्या कारणामुळे टाटा पॉवरचे रखवालदार या वाटेने जाऊ देत नाहीत. घाटात हे सगळं टाटाने केलं म्हणून आता या घाटाला आता 'टाटा घाट' म्हणून ओळखतात.
घाटवाटांत असलेल्या आणि ठळकपणे सांगता येईल अशा झाडांच्या नावानेही बऱ्याच घाटवाटा ओळखल्या जातात. आंबेनळी, करवंदी नाळ, वारसदरा, करपदरा, उंबरदार, तोरणदार, गुयरीदार वगैरे त्याची काही उदाहरणं अगदी सहजपणे सांगता येतील.
याशिवाय गायनाळ, बैलघाट, घोडेपडी, गाढवलोट, रेडेखिंड अशा पाळीव प्राण्यांच्या नावाच्या तर अस्वलखिंड, माकडनाळ, वाघाची बारी, वाघजाई अशा जंगली प्राण्यांच्या नावाच्याही घाटवाटा बघायला मिळतात. एवढंच नाही तर कावळ्या नावाची पक्षाचे नाव असलेली घाटवाट सुध्दा इथे आहे.
शेक्सपियर म्हणाला होता 'नावात काय आहे?' पण त्याला कुठं माहिती होतं की आमच्याकडे असलेल्या घाटांच्या नावातंच 'सगळं' आहे ते. आता घाटांची हीच नावं पहा ना! 'मढे', 'चौंढ्यामेंढ्या', 'घोडेपडी', 'एकतंगडी', 'पायमोडी', 'लेंड', 'सवत्या', 'चिकणा', 'लिंग्या', 'कावळ्या', 'रडतोंडी', आणि चक्क 'बोचेघोळ'.
अर्थात या घाटवाटांना असं 'विशिष्ट' नाव का दिलं असेल ते या घाटवाटांनी गेल्याशिवाय समजतही नाही बरं का!!
कोकणातल्या घाटवाटेच्या पायथ्याशी असलेल्या गावातून जवळच असलेल्या बाजाराच्या गावाला एसटीची तसंच खाजगी वाहनांची अखंड सेवा सुरु असते तशी घाटमाथ्यावरील गावांना साधारणपणे नसते. त्यामुळे अगदी मागील काही वर्षांपर्यंत घाटमाथ्यावरच्या लोकांना दैनंदीन आणि वैद्यकीय गरजांसाठी कोकणातल्या गावांवर अवलंबुन रहावे लागत असे. त्यामुळे घाटवाटांवर काही प्रमाणात तरी राबता असे. पण आता घाटमाथ्यावरच्या खेडेगावातही एसटी सुरु झाली आणि प्रत्येकाकडे स्वतःची गाडीही आली त्यामुळे या घाटवाटांवरची वाहतूक जवळजवळ बंदच झाली. त्यामुळे बर्‍याच घाटवाटा बंद झाल्या. घाटमाथ्यावर पावसाचं प्रमाण अधिक असतं. त्यामुळे साहजिकच घाटवाटेवरचे कडे कोसळतात. जर त्याच्यावर कायम राबता राहिला असता तर पावसाळ्यानंतर त्या वाटा लगेच दुरुस्त तरी केल्या गेल्या असत्या. पण राबता नसल्यामुळे कडे, दरड कोसळून बर्‍याच घाटवाटा पुर्णपणे बंद झाल्या. अशा घाटवाटा बंद होऊन बराच काळ लोटल्याने 'अशी इथे घाटवाट होती' हे सुद्धा घाटमाथ्यावरच्या पुढच्या पिढीला आता माहिती नाही. त्या मानाने कोकणात असलेल्या गावातल्या पुढच्या पिढीला बर्‍याच घाटवाटा माहिती असतात. चांदर जवळची गायनाळ, एकलगावातून पुढे गेल्यावर असलेली फडताड नाळ तर मावळभासेची निसणी अशी जवळजवळ बंद झालेल्या काही घाटवाटांची नावे सांगता येतील.
रेडेखिंड, तिवरे घाट, मळेघाट, कुंडी घाट वगैरे काही घाटवाटा कोयना, चांदोली आणि राधानगरी या राखीव वनक्षेत्रात असल्याने बंद झाल्या आहेत.
मानवनिर्मीत सुधारणा झाल्यामुळेही काही घाटवाटा बंद झाल्या. लेंड घाटात टाटा पॉवर कंपनीने पाण्याची पाईपलाईन टाकल्याने, कुरवंडा घाटात रिलायन्स कंपनीने गॅसची पाईपलाईन टाकल्याने तर वर उल्लेखलेला उंबरखिंड ऊर्फ आंबेनळी घाटाचा घाटमाथ्याकडील भाग हा आय.एन.एस. शिवाजीने घातलेल्या तारेच्या कुंपणामुळे बंद झाला आहे. तसेही त्यांची दरीच्या बाजूला 'फायरींग रेंज' असल्यामुळे त्या वाटेने जाताच येत नाही.
जशा काही वाटा बंद झाल्या आहेत तशा काही नवीन सुरु सुद्धा झाल्या आहेत. घाटमाथ्यावरची गावे मुख्य रांगेपासून तुलनेने लांब आहेत पण कोकणातली गावे अगदी जवळजवळ आहेत. त्यामुळे गावातल्या गावकर्‍यांनी घाटमाथ्यावर कामानिमीत्त किंवा सगेसोयर्‍यांकडे जाण्यासाठी त्यांच्या सोईच्या असंख्य नवीन घाटवाटा तयार केल्या आहेत. ताम्हिणी घाटात आधरवाडी नावाचं गाव आहे. या आधरवाडी लोकांनी कोकणात असलेल्या भिरा पॉवर स्टेशनमधे कामाला जाण्यासाठी 'चोरपायरी' नावाचा नवीनच घाट तयार केला. वरंध घाटाजवळच्या कोपीदांडावरच्या लोकांनी वस्तीतुन कुंभेनळीवाडीत जाण्यासाठी वारदरा ऊर्फ वाव्हळाची वाट तर तळीये गावात जाण्यासाठी चांगमोडा नाळ नावाची नवीनच वाट शोधून काढली. रायरेश्वराच्या नाखिंद्याखाली असलेल्या कुडली गावातले लोक मंगळगडाच्या पायथ्याशी असलेल्या पिंपळवाडीत जाण्यासाठी हल्लीच शोधलेली नाळेची वाट वापरतात.
बहूतेक घाटात देवांची ठाणी असतात. त्या देवाच्या नावानेही ते घाट ओळखले जातात. वाघजाई, गणपती, भैरव, जननी, नारमाता, बहिरी, वेताळ अशी त्यांची काही नावं आहेत. हे देव अगदी आडबाजूला असल्याने त्यांना जंगली फुलंच नाही तर झाडांची पानं वाहिली तरी चालतात. हे देव घाटवाटांचं रक्षण करतात अशी स्थानिकांची श्रद्धा असते. अगदी घाटवाट वापरताना काही इजा किंवा अपघात होऊ नये म्हणून जातायेता ते त्या देवांना साकडंही घालतात.
घाटात पिण्याच्या पाण्याची अत्यंत गरज भासते. त्यामुळे बर्‍यापैकी वाहतुक असणार्‍या घाटवाटांवर पिण्याच्या पाण्याच्या उत्तम सोई केलेल्या आढळून येतात. काही घाटवाटेत तर वस्त्या आहेत. पावसाळ्यानंतर साधारणपणे जानेवारीपर्यंत वाडी-वस्त्यांजवळ काही ठराविक ठिकाणी नैसर्गिक पाण्याचा उकळा असतो. त्या उकळ्याला वाडीतले लोक छोटंसं कुंड बांधतात. गुरं त्या पाण्यापाशी जाऊ नयेत म्हणुन त्याला काट्याचं कुंपणही करतात. बहूतेक वस्त्यांवर अशी कुंडे बघायला मिळतात. हल्ली शासनाच्या मदतीने काही वस्त्यांवर पाण्याच्या सोईसाठी विहिरी किंवा दगडात हौद खोदले गेले आहेत. पण ज्या घाटवाटेत अशा वस्त्या नाहीत त्या वाटेवरही बारमाही पाण्याची टाकी दगडात खोदलेली दिसून येतात.
घाटवाटा म्हणजे काय? याबद्दल सध्या तरी इतकेच. आता घाटवाटांची प्रशासन व्यवस्था कशी होती हे आपण पुढच्या भागात जाणून घेणार आहोत. त्यासाठी खाली दिलेल्या संकेतस्थळावर टिचकी मारा...
https://watvedilip.blogspot.com/2020/03/httpswatvedilip.html
क्रमशः
शेक्सपियर म्हणाला होता 'नावात काय आहे?' पण त्याला कुठं माहिती होतं की आमच्याकडे असलेल्या घाटांच्या नावातंच 'सगळं' आहे ते. आता घाटांची हीच नावं पहा ना! 'मढे', 'चौंढ्यामेंढ्या', 'घोडेपडी', 'एकतंगडी', 'पायमोडी', 'लेंड', 'सवत्या', 'चिकणा', 'लिंग्या', 'कावळ्या', 'रडतोंडी', आणि चक्क 'बोचेघोळ'.
अर्थात या घाटवाटांना असं 'विशिष्ट' नाव का दिलं असेल ते या घाटवाटांनी गेल्याशिवाय समजतही नाही बरं का!!
(ड) जुन्या घाटवाटा बंद आणि नवीन सुरू होण्याची कारणं --
कोकणातल्या घाटवाटेच्या पायथ्याशी असलेल्या गावातून जवळच असलेल्या बाजाराच्या गावाला एसटीची तसंच खाजगी वाहनांची अखंड सेवा सुरु असते तशी घाटमाथ्यावरील गावांना साधारणपणे नसते. त्यामुळे अगदी मागील काही वर्षांपर्यंत घाटमाथ्यावरच्या लोकांना दैनंदीन आणि वैद्यकीय गरजांसाठी कोकणातल्या गावांवर अवलंबुन रहावे लागत असे. त्यामुळे घाटवाटांवर काही प्रमाणात तरी राबता असे. पण आता घाटमाथ्यावरच्या खेडेगावातही एसटी सुरु झाली आणि प्रत्येकाकडे स्वतःची गाडीही आली त्यामुळे या घाटवाटांवरची वाहतूक जवळजवळ बंदच झाली. त्यामुळे बर्‍याच घाटवाटा बंद झाल्या. घाटमाथ्यावर पावसाचं प्रमाण अधिक असतं. त्यामुळे साहजिकच घाटवाटेवरचे कडे कोसळतात. जर त्याच्यावर कायम राबता राहिला असता तर पावसाळ्यानंतर त्या वाटा लगेच दुरुस्त तरी केल्या गेल्या असत्या. पण राबता नसल्यामुळे कडे, दरड कोसळून बर्‍याच घाटवाटा पुर्णपणे बंद झाल्या. अशा घाटवाटा बंद होऊन बराच काळ लोटल्याने 'अशी इथे घाटवाट होती' हे सुद्धा घाटमाथ्यावरच्या पुढच्या पिढीला आता माहिती नाही. त्या मानाने कोकणात असलेल्या गावातल्या पुढच्या पिढीला बर्‍याच घाटवाटा माहिती असतात. चांदर जवळची गायनाळ, एकलगावातून पुढे गेल्यावर असलेली फडताड नाळ तर मावळभासेची निसणी अशी जवळजवळ बंद झालेल्या काही घाटवाटांची नावे सांगता येतील.
रेडेखिंड, तिवरे घाट, मळेघाट, कुंडी घाट वगैरे काही घाटवाटा कोयना, चांदोली आणि राधानगरी या राखीव वनक्षेत्रात असल्याने बंद झाल्या आहेत.
मानवनिर्मीत सुधारणा झाल्यामुळेही काही घाटवाटा बंद झाल्या. लेंड घाटात टाटा पॉवर कंपनीने पाण्याची पाईपलाईन टाकल्याने, कुरवंडा घाटात रिलायन्स कंपनीने गॅसची पाईपलाईन टाकल्याने तर वर उल्लेखलेला उंबरखिंड ऊर्फ आंबेनळी घाटाचा घाटमाथ्याकडील भाग हा आय.एन.एस. शिवाजीने घातलेल्या तारेच्या कुंपणामुळे बंद झाला आहे. तसेही त्यांची दरीच्या बाजूला 'फायरींग रेंज' असल्यामुळे त्या वाटेने जाताच येत नाही.
जशा काही वाटा बंद झाल्या आहेत तशा काही नवीन सुरु सुद्धा झाल्या आहेत. घाटमाथ्यावरची गावे मुख्य रांगेपासून तुलनेने लांब आहेत पण कोकणातली गावे अगदी जवळजवळ आहेत. त्यामुळे गावातल्या गावकर्‍यांनी घाटमाथ्यावर कामानिमीत्त किंवा सगेसोयर्‍यांकडे जाण्यासाठी त्यांच्या सोईच्या असंख्य नवीन घाटवाटा तयार केल्या आहेत. ताम्हिणी घाटात आधरवाडी नावाचं गाव आहे. या आधरवाडी लोकांनी कोकणात असलेल्या भिरा पॉवर स्टेशनमधे कामाला जाण्यासाठी 'चोरपायरी' नावाचा नवीनच घाट तयार केला. वरंध घाटाजवळच्या कोपीदांडावरच्या लोकांनी वस्तीतुन कुंभेनळीवाडीत जाण्यासाठी वारदरा ऊर्फ वाव्हळाची वाट तर तळीये गावात जाण्यासाठी चांगमोडा नाळ नावाची नवीनच वाट शोधून काढली. रायरेश्वराच्या नाखिंद्याखाली असलेल्या कुडली गावातले लोक मंगळगडाच्या पायथ्याशी असलेल्या पिंपळवाडीत जाण्यासाठी हल्लीच शोधलेली नाळेची वाट वापरतात.
(इ) घाटदेवता --
बहूतेक घाटात देवांची ठाणी असतात. त्या देवाच्या नावानेही ते घाट ओळखले जातात. वाघजाई, गणपती, भैरव, जननी, नारमाता, बहिरी, वेताळ अशी त्यांची काही नावं आहेत. हे देव अगदी आडबाजूला असल्याने त्यांना जंगली फुलंच नाही तर झाडांची पानं वाहिली तरी चालतात. हे देव घाटवाटांचं रक्षण करतात अशी स्थानिकांची श्रद्धा असते. अगदी घाटवाट वापरताना काही इजा किंवा अपघात होऊ नये म्हणून जातायेता ते त्या देवांना साकडंही घालतात.
(फ) घाटवाटेतल्या वस्त्यांवरचे पाणवठे, विहीरी / हौद / टाकी --
घाटात पिण्याच्या पाण्याची अत्यंत गरज भासते. त्यामुळे बर्‍यापैकी वाहतुक असणार्‍या घाटवाटांवर पिण्याच्या पाण्याच्या उत्तम सोई केलेल्या आढळून येतात. काही घाटवाटेत तर वस्त्या आहेत. पावसाळ्यानंतर साधारणपणे जानेवारीपर्यंत वाडी-वस्त्यांजवळ काही ठराविक ठिकाणी नैसर्गिक पाण्याचा उकळा असतो. त्या उकळ्याला वाडीतले लोक छोटंसं कुंड बांधतात. गुरं त्या पाण्यापाशी जाऊ नयेत म्हणुन त्याला काट्याचं कुंपणही करतात. बहूतेक वस्त्यांवर अशी कुंडे बघायला मिळतात. हल्ली शासनाच्या मदतीने काही वस्त्यांवर पाण्याच्या सोईसाठी विहिरी किंवा दगडात हौद खोदले गेले आहेत. पण ज्या घाटवाटेत अशा वस्त्या नाहीत त्या वाटेवरही बारमाही पाण्याची टाकी दगडात खोदलेली दिसून येतात.
घाटवाटा म्हणजे काय? याबद्दल सध्या तरी इतकेच. आता घाटवाटांची प्रशासन व्यवस्था कशी होती हे आपण पुढच्या भागात जाणून घेणार आहोत. त्यासाठी खाली दिलेल्या संकेतस्थळावर टिचकी मारा...
https://watvedilip.blogspot.com/2020/03/httpswatvedilip.html
क्रमशः
कोणत्याही टिप्पण्‍या नाहीत:
टिप्पणी पोस्ट करा